Міхаіл Мясніковіч падчас візіту ў Турцыю ў якасці старшыні Савета Рэспублікі. 2017 года. Фота Fatih Aktas/Anadolu Agency/Getty Images
«Чалавецтва ўступіла ў ХХІ стагоддзе з надзеяй на ўстойлівае глабальнае развіццё, мірнае суіснаванне краін і народаў без войнаў і насілля…» Так пачынае прадмову да кнігі сваіх мемуараў Міхаіл Мясніковіч, старшыня калегіі Еўразійскай эканамічнай камісіі — свайго роду аналага Еўракамісіі, але ў саюзе еўразійскіх аўтакратый.
Кніга была напісаная перад нападам Расіі на Украіну і таму шмат у чым састарэла адразу пасля гэтага нападу. Наўрад ці чалавек з такім тонкім адчуваннем трэндаў, як Мясніковіч, у 2023-м двойчы ў прадмове цытаваў бы Уладзіміра Пуціна, але ў 2021-м, калі кніга пісалася, ён менавіта так зрабіў. Лукашэнку ў прадмове ён не ўзгадаў ні разу.
Прадмове папярэднічае эпіграф з Карла Маркса: «Нам падабаецца гэтая праца — называць рэчы сваімі імёнамі».
Першы раздзел мемуараў называецца «Падзеі, якія ўзрушылі свет». Першы падраздзел у ім называецца «ГКЧП», а другі — «Краіна, якой не стала». Не «Абвяшчэнне незалежнасці» і «Краіна, якая паўстала як фенікс», а гэдак.
У самым пачатку кнігі Мясніковіч апісвае камічны, але, калі ўдумацца, сумны эпізод.
«Вясной 1990 года Кебіч з падачы Шушкевіча прыняў рашэнне накіраваць мяне на нараду кіраўнікоў урадаў балтыйскіх дзяржаў для разгляду, ён сказаў, пытанняў эканамічнага супрацоўніцтва».
Шушкевіч быў толькі-толькі абраны першым намеснікам старшыні Вярхоўнага Савета, гэта здарылася 19 мая 1990-га, Кебіч — старшынём Савета Міністраў стаў 7 красавіка. А сам Мясніковіч быў абраны намеснікам старшыні Саўміна 16 ліпеня. Так што паездка на нараду ў Эстонію найхутчэй што была летам, а не вясною, але не пра тое гаворка.
«Ужо адразу па прылёце мяне насцярожыў фармат прыёму: усё было аформлена па дзяржаўным пратаколе, прымалася наша дэлегацыя як замежная: картэж, дзяржаўныя сцягі і г.д.»
Не парадаваў, а насцярожыў.
«У будынку, дзе праходзіла сустрэча, ля кожных дзвярэй стаялі аўтаматчыкі ў стойцы «ногі на шырыню плячэй». Падкрэсліваю: не парадная форма, не аксельбанты і залатыя гузікі, а баявая амуніцыя».
«Размова ішла пра выпрацоўванне палітыкі непадпарадкавання ЦК КПСС і СМ СССР».
«Актыўна ўцягвалася Беларусь у гэты альянс, гарантаваўся льготны доступ у морскія порты і да берагавой інфраструктуры… Была падрыхтаваная заява, якую прапаноўвалі падпісаць. Немагчыма перадаць той стан, у якім я апынуўся».
Мясніковіч разумеў, што яго ўцягваюць у антысавецкую дзейнасць, скіраваную на разбурэнне Саюза і здабыццё рэспублікамі незалежнасці, але і пакінуць нараду не мог — не меў такога ўказання. Далей — болей.
Начавала беларуская дэлегацыя ў эстонскай дзяржаўнай рэзідэнцыі — гаспадары праявілі да беларускіх чыноўнікаў максімальную павагу.
І вось «позна ўвечары да мяне ў нумар зайшоў чалавек у штацкім і ўскосна прадставіўся, не паказаўшы пасведчання». «Як у шпіёнскім фільме», дадае Мясніковіч.
Хто ж гэта, што ж гэта?
«Гэты чалавек мне сказаў, што ён калега Веніяміна Георгіевіча Балуева, што яны на аднолькавых пасадах.
А Балуеў быў старшынём КДБ БССР».
Такім чынам, у нумар да Мясніковіча прабраўся кіраўнік савецкага КДБ Эстоніі.
«Гэта значыць, сваю пасаду ён сам не назваў, яе я павінен быў вылічыць самастойна. От так! Гэты візіт мяне яшчэ больш усхваляваў. І гэты наведнік прапанаваў мне ўзяць з сабой на заўтрашнія перамовы мініяцыюрны дыктафон … каб я запісаў усё, пра што будуць гаварыць прэм’ер-міністры дзяржаў і якія прымаць рашэнні. Жах!» — успамінае Мясніковіч і тлумачыць, у чым жах.
«Па-першае, што ты за старшыня КДБ … калі ты не можаш арганізаваць праслухоўванне ў даручанай табе краіне? Па-другое, ці не правакацыя гэта. Па-трэцяе, мне прапаноўвалі місію сексота. Стрэс быў капітальны».
Такім чынам, Мясніковіч не паважае сексотаў.
«Я выправадзіў госця».
Мясніковіч не піша, такі ўзяў ён дыктафон ці не.
«Астроўскі [калега па дэлегацыі з Дзяржплана БССР] наліў сабе гарэлкі, выпіў і адмовіўся ўвогуле абмяркоўваць тэму выхаду з гэтага становішча».
Многія, дарэчы, дзеячы будуць падчас путчу ГКЧП 1991 года дзейнічаць як той нябога Астроўскі. Дый, думаю, у 2020-м тое самае назіралася.
«Што рабіць? Як выбрацца з гэтай фактычна фізічнай і палітычнай пасткі? — працягвае ўспамінаць Мясніковіч.
Мемуары Міхаіла Мясніковіча выйшлі ў выдавецтве «Беларуская навука» накладам 400 асобнікаў. Фота: Наша Ніва
Прайшоў нейкі час. Глыбокай ноччу звоніць тэлефон. На сувязі М.І.Дземянцей — старшыня Вярхоўнага Савета БССР:
— Міхаіл Уладзіміравіч, вам трэба стуль выязджаць. Неадкладна!
— Шаноўны Мікалай Іванавіч! Як вы ўяўляеце? Ноч, лес, аўтаматчыкі… Што скажуць і падумаюць пра нас і наш урад? — кажу я яму.
— Рашайце самі, як вам дзейнічаць у гэтай сітуацыі. Але гэта не толькі мой пункт гледжання. Мне званіў Гарбачоў, пытаўся, што за чалавек Мясніковіч, якіх ён палітычных поглядаў, кіраўнічых якасцей. Я характарызаваў вас, Міхаіл Уладзіміравіч, станоўча, хоць я асабіста вас ведаю слаба».
«Вось мы з вамі ўліплі. Нашто нас было пасылаць?» — кажа Астроўскі».
Праспаўся Астроўскі, выходзіць, хутка.
Няўжо, дарэчы, ім у дзяржаўнай рэзідэнцыі адзін пакой на двух выдзелілі?
«Недзе праз паўгадзіны зноў звоніць тэлефон. Ізноў Дземянцей:
— Міхаіл Уладзіміравіч! Званіў Гаспадар. Вы здагадваецеся хто… З Масквы. Трэба вам выязджаць.
— Але Мікалай Іванавіч! Выязджаць — гэта гучна сказана. Вы прапануеце нелегальна ўцякаць? — пытаюся ў яго.
— Гэта ваша справа! Але Гаспадар распарадзіўся, каб вы выязджалі.
Вось так! ЦК Кампартыі прыбалтыйскіх дзяржаў бяздзейнічаюць. Органы, пакліканыя абараняць канстытуцыйны лад СССР,— бездапаможныя, а ты думай, як выбрацца з Эстоніі і захаваць твар сваёй краіны і яе ўрада», — падсумоўвае Мясніковіч.
«Гаспадар» — гэта хіба старшыня саюзнага КГБ Кручкоў званіў.
Тут для маладых чытачоў трэба патлумачыць, што ў тыя гады не было не толькі інтэрнэту, але і мабільных тэлефонаў. Не было і «Яндэкс-таксі», «Убера» і «Болта». З лесу ў Эстоніі тэхнічна было няпроста выехаць, хіба што папуткі лавіць.
Ранкам Мясніковіч рашыўся: «Заявіў, што мяне выклікае Мінск, папрасіў транспарт у аэрапорт. Просьба была задаволеная эстонскімі кіраўнікамі. З маўклівым дакорам».
Лёгка ўяўляеш сабе 40-гадовага Мясніковіча і маўклівы, суровы эстонскі дакор.
Мясніковіч так аналізуе тую сітуацыю: «…гэта не адзіны выпадак, калі Кебіч прымаў рашэнні без пранікнення ў праблему. Шушкевічу патэлефанаваў ці … Ландсбергіс, ці нехта іншы, той — Кебічу, а Кебіч — Мясніковічу: едзь! З якой мэтай, пра што гаворка?»
Міхаіл Мясніковіч (у цэнтры) з Уладзімірам Пуціным (злева) і Аляксандрам Лукашэнкам. 2018 год. Фота прэс-службы прэзідэнта Расіі.
Успаміны Мясніковіча на першы погляд, калі іх гартаеш з сярэдзіны, з якога-небудзь раздзела «СПК «Сноў» — узор эфектыўнасці», могуць здацца ўбогай кампіляцыяй, выкананай бяздарным літаратурным неграм, які, мусіць, атрымліваў ганарар за колькасць знакаў, таму не пасаромеўся ўставіць туды, між падраздзелам «Актуальныя пытанні фінансавай палітыкі ЕАЭС» і раздзелам «На гістарычным разломе», нават падборку сачыненняў школьнікаў з Нясвіжскага раёна «Міхаіл Мясніковіч — сын зямлі сноўскай».
Але гэты трэшак толькі частка хаатычнай кнігі. У тых раздзелах, якія Мясніковіч надыктаваў ці напісаў сам, ёсць і цікавыя факты, і хлёсткія характарыстыкі сучаснікаў — але толькі тых, якія ўжо не ва ўладзе, не ў фаворы ці ў іншым свеце. Гарбачоў, Ельцын, Краўчук, Прунскене, Шушкевіч… Не адмовіш Мясніковічу і ў назіральнасці, і ў добрай памяці.
Пры гэтым мемуары Міхаіла Мясніковіча выйшлі ў выдавецтве «Беларуская навука» накладам 400 асобнікаў. Гэтая лічба сама сабой паказвае, якую інтэлектуальную дэградацыю перажыла Беларусь пад Лукашэнкам: людзі перасталі нават чытаць новыя кнігі.
Мясніковіч быў не толькі сведкам, а ўдзельнікам тэктанічных працэсаў. Беларусь здабыла незалежнасць, распаўся савецкі блок і Савецкі Саюз.
Але Мясніковіч з большым гонарам піша пра тое, як змог патлумачыць першаму сакратару ЦК КПБ Слюнькову, чаму ў мінскай бальніцы хуткай дапамогі, каторая на Кіжаватава, аконныя рамы паставілі з дзіркамі памерам з палец (Слюнькоў: «Это же безобразие — щели в окнах такие, что улица видна!». — Мясніковіч: «Не успеваем, не хватает мощностей». — Слюнькоў: «Дело не в мощностях, а в плохой работе кадров, и горком партии этим не занимается по-настоящему!»). …Такую краіну развалілі.
За камедыяй — драма, драма, нацыянальная наша драма. Чалавек маштабу Мясніковіча публікуе свае мемуары ў наўмысна ўбогай форме, бясконца ўстаючы ў пазіцыю «я не больш чым выканаўца», «мы ж не хацелі, мы не вінаватыя, яно само здарылася». Не абвяшчэнне Беларуссю незалежнасці — гістарычная для нацыі падзеі, не дзеянні беларусаў як суб’екта робяцца адпраўным пунктам мемуараў, а ГКЧП. Беларусы ж, і адпаведна сам Мясніковіч у тым ліку, толькі аб’екты геапалітыкі і гісторыі, яе другасныя персанажы.
Усе мемуары напісаныя з пазіцыі другаснага персанажа — хоць Мясніковіча традыцыйна лічылі зусім не другаснай постаццю, а нефармальным лідарам наменклатуры, дуаенам чынавенскага корпуса. Прэм’ер, кіраўнік Савета Рэспублікі, Адміністрацыі прэзідэнта, Акадэміі навук — няма ў Беларусі чалавека, які прайшоў бы столькі адказных пасадаў.
Мясніковіч усцяж гаворыць з пазіцыі «мясцовага кадра».
Групавое фота падчас саміта Еўразійскай эканамічнай рады. 25 мая 2023 года, Вялікі Крамлёўскі палац, Масква. Міхаіл Мясніковіч — першы злева. Фота: Contributor/Getty Images
Пра цытаваны вышэй эпізод у Эстоніі Мясніковіч узгадвае: «Пасля мы са спадарыняй К. Прунскене не раз абмяркоўвалі той выпадак». І дадае: «Кажуць, што, калі Прэзідэнт Расіі У.У. Пуцін даведаўся, што ў Прунскене інсульт, ён прапанаваў сям’і Казіміры Пранаўны паслугі вядомых маскоўскіх дактароў. Відавочна, што Прэзідэнт Расіі бачыць у палітыку ў першую чаргу чалавека, якому трэба дапамагчы ў цяжкі час. Дарэчы, можна прывесці шмат іншых прыкладаў чуйнага стаўлення Уладзіміра Уладзіміравіча да дзяржаўных дзеячоў іншых краін і Расіі, калі з імі здараецца бяда».
Мясніковіч таксама не мінае выпадку адмежавацца ад беларускіх незалежнікаў: «Пасля вяртання з Таліна на наступны ранак да мяне ў кабінет уварвалася група дэпутатаў фракцыі БНФ, а менавіта Беленькі, Навумчык ды іншыя, якія пачалі патрабаваць тлумачэнняў, чаму я не падпісаў дакументаў, якія фактычна прадугледжвалі эканамічны выхад з СССР. Я ў дастаткова рэзкай форме выставіў іх з кабінета».
І гэта той самы Мясніковіч, з якім Зянон Пазняк памылкова звязваў пэўныя надзеі — як з чалавекам маладзейшым і выхадцам з Заходняй Беларусі.
Мемуары Мясніковіча даюць дастатковае ўяўленне пра тое, што ўяўляла сабой беларуская наменклатура ў канцы 1980-х. І ў пачатку 2000-х.
Пра Лукашэнку ў кнізе — або добра, або нічога, з ухілам у нічога.
Аляксандр Лукашэнка (злева) і Міхаіл Мясніковіч. Еўразійскі эканамічны саміт у Бішкеку, 9 лістапада 2022 года. Фота: Contributor Getty Images
У 2020 годзе з Мясніковічам здарылася найлепшае, што магло здарыцца з дзеячом савецкай правінцыйнай наменклатуры: яго забралі ў Маскву. У 69 гадоў яго прызначылі старшынём калегіі Еўразійскай эканамічнай камісіі.
Халуйскае цытаванне Мясніковічам Пуціна паказвае, як лёгка старое пакаленне беларускай наменклатуры вярнулася да звыклага для сябе з савецкага часу стану, калі над першым сакратаром у Мінску мусіць быць безумоўная першаўлада ў Маскве.
Ці можа стацца, што правал спробы Расіі захапіць і расчляніць Украіну прывёў такіх людзей, як Мясніковіч, да пераацэнкі стану свету, Беларусі і сябе ў іх? Сумняюся. Але гэта не адмяняе факта, што Украіна выстаяла, армія ўкраінская выстаяла, Зяленскі не здрыснуў, і Залужны выявіўся на галаву разумнейшы за маскоўскіх алкаголікаў з залатымі пагонамі. Таму так і быць Еўразійскаму саюзу з яго калегіяй недагрызкам Савецкага — і, напэўна, і гэты разваліцца, як толькі нафта і газ перастануць каштаваць столькі, колькі каштуюць цяпер.
Міхаіл Мясніковіч мог упісаць сябе ў беларускую гісторыю, але выбраў Еўразійскі саюз.
Яго мемуары цікавейшыя за кнігі Кебіча і Дземянцея, але да Чэрчыля недацягваюць.
А, яшчэ адзін факцік. Бабуля Мясніковіча, яе звалі Тафіля, так не давярала камуністам, што аж аднойчы здарыўся такі эпізод.
«Скажы, бабуля, а дзе твой другі брат Паўлік? — пытаецца [сястра Мясніковіча] Аляксандра.
Падумаўшы, бабуля задае ёй пытанне:
— А Міша (гэта пра мяне гаворка) камуніст?
— Камуніст! — адказвае мая сястра.
— Не скажу! — кажа бабуля і пераходзіць на іншую тэму».
Мясніковіч з дабрадушнай іроніяй успамінае гэта.
А той Паўлік быў у асабістай ахове імператара Мікалая ІІ і прапаў без вестак. Ізноў — трагедыя за камедыяй.
