Zastałosia mienš za miesiac da aficyjnaj źmieny biełaruskaha pravapisu. Jaho novaja redakcyja ŭstupaje ŭ dziejańnie z 1 vieraśnia 2010 hoda.Novaŭviadzieńni pryniaty zhodna z zakonam Respubliki Biełaruś ad 23 lipienia 2008 hoda «Ab praviłach biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi». Źmieny ŭ praviłach datyčacca pašyreńnia pieradačy akańnia ŭ zapazyčanych słovach, napisańnia «ŭ» u słovach inšamoŭnaha pachodžańnia, užyvańnia vialikaj i małoj litar, napisańnia składanych i składanaskaročanych słoŭ, praviłaŭ pieranosu słoŭ. Refarmatary zapeŭnivajuć, što «madernizacyja» asablivych ciažkaściej pry vyvučeńni nie vykliča. Navat naadvarot, ablehčyć žyćcio i vučniam, i studentam, i vykładčykam. A što dumajuć na hety kont ludzi, niepasredna źviazanyja z užyvańniem biełaruskaj movy na piśmie?
Mikałaj Alachnovič, zahadčyk kafiedry historyi biełaruskaj movy i dyjalektałohii Bresckaha dziaržaŭnaha univiersiteta imia
—
Sama reforma, pa sutnaści, daŭno naśpieła. Apošnija praviły vyjšli ŭ 1959 hodzie — prajšło paŭstahodździa. Zrazumieła, što mova na miescy nie staić, jana mianiajecca. Hetyja źmieny sami pa sabie pacichu prasočvalisia ŭ moŭnuju płyń. Źjaŭlalisia normy, navat nie ŭzakonienyja, byli nadrukavany słoŭniki, jakija hetuju normu davali jak praviła, chacia reformy nie było. Treba pisać pravilna, na dziaržaŭna ŭzakonienych moŭnych pryjarytetach, a nie tak, jak chočacca. Druhaja sprava, što novaja redakcyja pravapisu ŭsio roŭna nie rasstaviła ŭsich kropak nad «i». Mnohaje zastałosia «za kadram». Padličycie, kolki zaŭvah i spasyłak «hladzicie ŭ słoŭniku». Ale ž nijaki słoŭnik usioj leksiki nie źmieścić. Dyk dzie ž čałavieku šukać pravilny varyjant, kali jon nie dajecca navukoŭcami?
Druhaja prablema — testavańnie tych, chto navučaŭsia pa starych praviłach. Jość pazicyja, što vypuskniki jašče dva hady buduć zdavać testy pa starym pravapisie.
U praktyčnym zasvajeńni movy ŭ ścienach univiersiteta budučyja nastaŭniki adpracoŭvajuć sprečnyja momanty, šukajuć adkazy na pytańnie: «Jak usio ž taki treba?» Što da niepasrednaha zasvajeńnia kursu biełaruskaj movy studentami, to jany vyvučajuć jaje raźvićcio ad samaha pačatku i da sučasnaha stanu, navat z ahladkaj na pierśpiektyvu «što moža być». Biez hetych viedaŭ vypusknik nie zdoleje rastłumačyć, što siońnia adbyvajecca ŭ piśmovaj movie. A jana tym časam pojdzie dalej, i znoŭ my budziem dumać pra novyja spraščeńni i ŭdakładnieńni ŭ pravapisie biełaruskaj movy.
Volha Kuc, nastaŭnica biełaruskaj movy i litaratury himnazii № 2 h. Bresta:
— Asabliva ciažka pryjdziecca vučniam siaredniaha źviana — 6–8 kłasaŭ. Viadoma, buduć prablemy, bo nialohka zvyknucca z novym napisańniem słoŭ i zabycca na «staroje pravilnaje», jakoje stanie pamyłkovym.Zadača nastaŭnikaŭ — dapamahčy dzieciam chutčej zasvoić źmieny. Ja i maje kalehi prajšli kurs pa novaj redakcyi ŭ pravapisie, zdavali zalik. Z novaha navučalnaha hoda na kožnym uroku pačniem pravodzić arfahrafičnyja chvilinki, na jakich buduć vyvučacca asnoŭnyja źmieny ŭ novym pravapisie. Taksama ŭ kožnym kłasie zapłanavany fakultatyvy pa vyvučeńni novych praviłaŭ biełaruskaj movy.
Hanna Harustovič, studentka 3 kursa Instytuta žurnalistyki BDU:
— Kali ja vučyłasia ŭ Bresckim abłasnym licei imia
Valeryj Hapiejeŭ, piśmieńnik, aŭtar prozy dla padletkaŭ:
— Asabista ja nie bačyŭ nijakich padstavaŭ dla źmianieńnia pravapisu. Adzinaje — heta źmiakčeńnie na piśmie miakkich pry vymaŭleńni zyčnych u słovach kštałtu pieśnia, rańnie.My nie stavim miakki znak i tym samym parušajem toje samaje praviła, jakoje hučyć litaralna ź pieršych urokaŭ: «Jak čujem, tak i pišam». Ale ŭviadzieńnie mienavita takoha pravapisu vykliča vielmi vialikuju składanaść dla vučniaŭ, bo prostym jano być nie abiacaje. Mo tamu na jaho i nie advažylisia?
A voś što tyčycca ŭžyvańnia «ŭ» u słovach zamiežnaha pachodžańnia — univiersitet, univiersam, univiersalny, to heta dla mianie całkam niezrazumieła, nadumana i nie pradumana.Hetaja litara zvyčajna mianiajecca ŭ ruskaj movie na «v». U našaj movie hety huk taksam hučyć padobna da huka «v». Ale, vybačajcie, u ruskaj movie niama vnimiermaha i vnifikacyi. Jość univiermah i unifikacyja. A ciapier pasprabujcie skazać ŭniviersitet… A jak dla samich raspracoŭščykaŭ hučyć «maja ŭnijatka»? Maja vnijatka? Śmiešna było b, kab nie było tak sumna, bo heta «papraŭka» znoŭ ža z noh na hałavu stavić praviła «Jak čujem, tak i pišam». Niezrazumieła, čym kiravalisia raspracoŭščyki takoj normy — chiba ŭ nas vialikija składanaści z pravapisam «u nieskładovaha»? Chiba tak mnoha zamiežnych słoŭ na litaru «u»?
Zrešty, chaj heta budzie hučać kryŭdna, ale kolki za apošnija hady było ŭ nas sprobaŭ refarmavać adukacyju? I čym skončyłasia?
***
Pryncypovyja źmieny ŭ biełaruskim pravapisie
• pašyrajecca pryncyp pieradačy akańnia pry napisańni zapazyčanych słoŭ. Naprykład: trya, adažya, Vaterłoa. U słovach inšamoŭnaha pachodžańnia kancavyja elemienty -er, -el prapanavana pieradavać jak -ar, -al: pryntar, kampjutar, pejdžar, ale: Oder, Jupiter (ułasnyja imiony inšamoŭnaha pachodžańnia);
• pavodle ahulnaha praviła pieradačy na piśmie jakańnia ŭ pieršym pieradnacisknym składzie prapanavana pisać słovy dziaviaty, dziasiaty, siamnaccać, vasiamnaccać;
• pašyrajecca napisańnie nieskładovaha ŭ u bolšaści słoŭ inšamoŭnaha pachodžańnia, naprykład: va ŭniviersitecie, paśla ŭnikalnaj apieracyi, faŭna, ale: traur;
• unosiacca źmieny ŭ napisańnie składanych i składanaskaročanych słoŭ. Naprykład, prapanujecca pisać harkam, hazpram, interpał i h. d.;
• unifikujecca napisańnie miakkaha znaka ŭ prymietnikach na -sk (i), utvoranych ad ułasnych nazvaŭ. Naprykład: čańčunski, ciańšanski, jak i lubanski, astrachanski;
• uparadkavana napisańnie vialikaj i małoj litar u nazvach orhanaŭ ułady, arhanizacyj, pradpryjemstvaŭ, ustanoŭ, a taksama ŭ nazvach asob pa pasadach, zvańniach, tytułach i h. d. Naprykład: vizit prezidenta, ale: vizit Prezidenta Rasijskaj Fiederacyi;
• ź vialikaj litary prapanujecca pisać asabovyja nazvy božastvaŭ (bostvaŭ) u relihijnych kultach, a taksama ŭsie słovy ŭ spałučeńniach, jakija źmiaščajuć hetyja nazvy: Boh, Usiavyšni, Śviataja Troica i inš.;
• u pačatku i ŭ siaredzinie słoŭ hukavoje spałučeńnie [j]+hałosny pieradajecca jotavanymi hałosnymi, jak i ŭ słovach ułasnabiełaruskich:
• rehłamientavana ŭžyvańnie ŭ biełaruskaj movie dziejasłovaŭ inšamoŭnaha pachodžańnia z sufiksam -ava- (-java-) i -irava- (-yrava-): likvidavać, a nie likvidziravać, aklimatyzavać, a nie aklimaciziravać, ale kamandziravać, a nie kamandavać, budziravać, a nie budavać i h. d.;
• sa zvodu pravił vyklučany raździeły «Hałosnyja ŭ niekatorych nienacisknych kančatkach nazoŭnikaŭ», «Hałosnyja ŭ niekatorych kančatkach prymietnikaŭ i zajmieńnikaŭ», «Hałosnyja ŭ nienacisknych asabovych kančatkach dziejasłovaŭ». Pałažeńni hetych raździełaŭ datyčacca nie pravapisu, a słovaźmianieńnia i znachodziać adlustravańnie ŭ hramatycy biełaruskaj movy;
• uviedzieny novy raździeł «Pravapis niekatorych marfiem», u jakim u sistemnym vyhladzie sabrany źviestki pra pravapis prystavak, sufiksaŭ;
• sproščany praviły pieranosu słoŭ, što adpaviadaje sučasnym vydavieckim technałohijam. Naprykład, słova «siastra» raniej dla pieranosu dzialiłasia tak:
