Alaksandr Frydman
«Priestuplenije i nakazanije» mianie tak nie kranała, jak tvory blizkaha mnie pa duchu Źmitraka Biaduli
— Maja asabistaja historyja vielmi prostaja. Ja vučyŭsia ŭ minskaj škole, usia maja školnaja adukacyja prajšła ŭ Biełarusi ŭ druhoj pałovie 80-ch — pieršaj pałovie 90-ch. Paśla ja skončyŭ histaryčny fakultet Biełdziaržuniviersiteta, a histfak zaŭsiody byŭ biełaruskim asiarodkam, prynamsi, u maje časy.
U Biełarusi ja zaśpieŭ jašče pieršuju pałovu 90-ch, kali parastki biełaruskaści prabivalisia praz saviecki asfalt na maich vačach. Ja vielmi lubiŭ historyju Biełarusi, jakaja naturalna vykładałasia pa-biełarusku, i ŭvohule ja mnoha zajmaŭsia historyjaj jašče da pastupleńnia na histfak. A paźniej historyja stała majoj prafiesijaj.
Jak mnie padajecca, ja davoli dobra viedaju biełaruskuju litaraturu, bolš kłasičnuju, i mienš — sučasnuju. Napeŭna, Vasila Bykava ja pračytaŭ usiaho, znajomy z tvorčaściu Uładzimira Karatkieviča. Ja čytaŭ usio, što my prachodzili školnaj prahramie: ja znajomy z tvorčaściu i Kupały, i Kołasa, i Bahdanoviča.
Ja lubiŭ biełaruskuju litaraturu bolš, čym ruskuju, jana była bližejšaja dla mianie. Bo tyja adviečnyja «rasijskija pytańni», jakija stavić ruskaja litaratura, mianie asabliva nie kranali, chacia ja čytaŭ mnohaje. Nu nie kranała mianie «Priestuplenije i nakazanije» tak, jak tvory blizkaha mnie pa duchu Źmitraka Biaduli.
Na mianie taksama mocna paŭpłyvaŭ (užo ŭ druhoj pałovie 90-ch) jašče adzin faktar. Usio, źviazanaje z Łukašenkam, ad samaha prychodu jaho da ŭłady ŭ 1994 hodzie (mnie tady było 15 hadoŭ) mnie nadzvyčaj nie padabałasia: vykaranieńnie, pieraśled usiaho biełaruskaha, zmahańnie z nacyjanalnym, chutčej, naadvarot, tolki ŭzmacniła maju cikavaść da biełaruskaha.
Ale pry hetym treba padkreślić dva važnyja momanty. Ja, jak viadoma, nie źjaŭlajusia etničnym biełarusam. Moj pohlad na biełaruskaje, u tym liku i ŭ 90-ja hady, usio ž byŭ vonkavym: biełaruščyna mnie padabałasia, ja hetym zajmaŭsia. Ale biełaruski kantekst — kulturny i moŭny, — byŭ nie hałoŭnym, u jakim ja varyŭsia. Ja zaŭsiody cikaviŭsia jaŭrejskaj historyjaj, jaŭrejskaj tradycyjaj, ja pa mahčymaści ŭdzielničaŭ u jaŭrejskim žyćci 90-ch hadoŭ u Biełarusi. To-bok biełaruskaja kampanienta dla mianie važnaja, ale ja b nie nazvaŭ jaje daminantnaj.
I jašče adna akaličnaść, jakuju varta adznačyć. U štodzionnym žyćci ja zaŭsiody byŭ ruskamoŭnym čałaviekam. Ja viedaju ludziej, navat jaŭrejskaha pachodžańnia, jakija ŭ 90-ja hady całkam pierachodzili na biełaruskuju movu i karystalisia joj štodnia.
Ja viedaju ludziej, jakija traplali pad taki mocny ŭpłyŭ biełaruskaha adradžeńnia siaredziny 90-ch. Ale ja da ich nie naležu, bo ŭ svaim štodzionnym žyćci — jak biełaruskim, tak i niebiełaruskim žyćci, — karystaŭsia ŭ značnaj stupieni ruskaj movaj. Ja čałaviek ruskamoŭny, jaki ŭ prafiesijnym žyćci vykarystoŭvaje i inšyja movy.
Ja ŭ roznaj stupieni vałodaju piaćciu movami. Chacia słova vałodaju dosyć umoŭnaje: možna svabodna razmaŭlać na movach, možna volna karystacca, a možna prosta karystacca ŭ prafiesijnaj dziejnaści. Bolš za toje, razmaŭlać na pobytavyja temy i vieści navukovyja hutarki — heta dźvie vialikija roźnicy, jak kažuć u Adesie.
Akramia taho, jość movy, jakija ja nikoli nie vyvučaŭ, ale na jakich ja mahu čytać: ja nikoli nie vučyŭ polskuju movu, ale mahu čytać pa-polsku navat navukovyja teksty, prynamsi, pa historyi. Ale ja nikoli nie skažu, što vałodaju polskaj movaj, chacia pasiŭna jaje razumieju.
«Biełaruś ličyłasia ci nie adnoj z samych ekzatyčnych krain u Jeŭropie»
— Ja nikoli nie paryvaŭ ź biełaruskaj movaj. Adna z maich śpiecyjalizacyj — biełaruskaja tematyka. Ja zajmaŭsia biełaruskimi temami jašče tady, kali na Zachadzie, u tym liku i ŭ Hiermanii, jany ŭsprymalisia jak absalutnaja ekzotyka.
Staŭleńnie da biełaruskaj prablematyki kardynalna źmianiłasia paśla 2020 hoda. Paśla 20-ha hoda Biełaruś sapraŭdy stała cikavaj krainaj, a ludziej, jakija raspracoŭvajuć biełaruskija temy, stała bolš. Ale da 2020 hoda kožny čałaviek, jaki zajmaŭsia biełaruskaj temaj, ličyŭsia vialikim ekzotam.
Pieryfieryjnaja, małaznajomaja kraina, u dadatak da ŭsiaho jašče i z reputacyjaj apošniaj dyktatury Jeŭropy ź dziŭnavatym Łukašenkam, pra jakoha tolki raskazvajuć roznyja historyi dy aniekdoty. Biełaruś ličyłasia ci nie adnoj z samych ekzatyčnych krain u Jeŭropie.
Usie hady majho žyćcia ŭ Hiermanii ja zajmaŭsia biełaruskaj tematykaj z roznaj stupieńniu intensiŭnaści: u nulavyja hady, kali ja pisaŭ svaju dysiertacyju i rabiŭ navukovyja biełaruskija prajekty — najbolš aktyŭna. I kali raptam vydavaŭsia volny čas, ja moh uziać i pieračytać kłasikaŭ.
Mnie najbolš padabajecca biełaruski piśmieńnik Vasil Bykaŭ. Kali ja navat zajmaŭsia prajektami, źviazanymi z Druhoj suśvietnaj vajnoj, ź niamieckaj akupacyjaj Biełarusi, kali ja chacieŭ atrymać adčuvańnie epochi, ja čytaŭ Vasila Bykava abo Alesia Adamoviča. Kaniešnie, jany ŭsie savieckija piśmieńniki: i Adamovič saviecki piśmieńnik, i Bykaŭ saviecki piśmieńnik, — ale ŭ ich usio-taki chapała nonkanfarmizmu, što i vabiła mianie ŭ ich tvorčaści. I, viadoma, Uładzimir Karatkievič — heta kłasika.
Jašče ŭ nulavyja hady ja pisaŭ biełaruskija teksty i jany čas ad času drukavalisia ŭ Biełarusi, naprykład, u časopisie Arche abo ŭ «Biełaruskim histaryčnym ahladzie» Hienadzia Sahanoviča. Teksty ja pisaŭ, ale redka, što niepaźbiežna paŭpłyvała na jakaść majoj piśmovaj biełaruskaj movy.
Akramia taho, redka, ale ŭsio ž ja ŭdzielničaŭ u navukovych kanfierencyjach u Biełarusi, tamu ja karystaŭsia biełaruskaj movaj. Ale ŭ štodzionnym žyćci ja nie razmaŭlaŭ pa-biełarusku — prosta nie było z kim. Biełaruskamoŭnych ludziej u tyja hady mnie niejak nie sustrakałasia, a asiarodak, u jakim ja varyŭsia ŭ Biełarusi, byŭ pieravažna ruskamoŭnym.
Niedzie ź siaredziny 2010-ch hadoŭ biełaruskimi temami ja zajmaŭsia minimalna, na ŭzroŭni chobi. Hałoŭnyja biełaruskija prajekty byli skončanyja, tamu ja zajmaŭsia temami, nie źviazanymi ź Biełaruśsiu.
Ja, napeŭna, nikoli tak intensiŭna nie vykarystoŭvaŭ biełaruskuju movu, jak paśla 20-ha hoda. Ciapier ja razmaŭlaju šmat, amal kožny dzień. Ale biełaruskaja mova dla mianie pracoŭnaja, u štodzionnym žyćci ja nie razmaŭlaju na joj.
Ščyra skažu: ja nie z tych ludziej, chto imkniecca znachodzicca ŭ biełaruskaj prastory ŭvieś čas. U mianie byvajuć zusim roznyja situacyi: byvaje, vielmi chočacca pačytać Karatkieviča, byvali časy, kali ja čytaŭ piśmieńnikaŭ, zusim nie źviazanych ź biełaruskim kantekstam.
Što važna razumieć u majoj situacyi? Padtrymlivać suviaź z usim biełaruskim i ź Biełaruśsiu mnie zaŭsiody było dosyć lohka, pakolki ja zajmajusia biełaruskimi temami. Mnie było lahčej — sumiaščać prafiesijny i asabisty intares da biełaruskaha. Kali b ja byŭ miedykam ci inžynieram, jaki ŭ svajoj prafiesii absalutna daloki ad usiaho biełaruskaha, to heta była b zusim druhaja historyja.
U mianie prahmatyčnaje staŭleńnie da moŭ. Jość kanteksty, u jakich ja mušu razmaŭlać pa-biełarusku, naprykład, u publičnaj prastory. Bo ja liču patrebnym prasoŭvać biełaruskuju movu i pakazvać inšym, što jana vartaja taho, kab na joj razmaŭlać.
Kali nie žadajuć sa mnoj razmaŭlać na biełaruskaj movie i zadajuć pytańnie, na jakoj movie budziem razmaŭlać, dla mianie heta nie pryncypovaje pytańnie: ja razmaŭlaju na toj movie, na jakoj im zručniej (kali ja vałodaju joj). Chočuć razmaŭlać na niamieckaj — budziem pa-niamiecku, chočuć pa-biełarusku — budziem na biełaruskaj, kali čałavieku praściej razmaŭlać na ruskaj movie — havorym na ruskaj.
Moŭnaja katastrofa: asabisty dośvied
— Razumieńnie moŭnaj katastrofy ŭ Biełarusi pryjšło da mianie ŭ kantekście padziej 2020 hoda, chacia ja sačyŭ za moŭnaj palitykaj usie hady paśla majho adjezdu. Paśla padziej 2020 hoda mnie pačali aktyŭna zvanić žurnalisty i zadavali mnie pytańni na biełaruskaj movie.
Ale pry hetym rabili ahavorku: vy možacie adkazvać na ruskaj movie. Na što ja reahavaŭ prykładna tak: a čamu na ruskaj, kali ja mahu i na biełaruskaj? Žurnalistaŭ vielmi dziviła, što ja hatovy razmaŭlać ź imi pa-biełarusku. Pieršym časam paśla efiraŭ mnie pisali: jak vydatna vy razmaŭlajecie na biełaruskaj movie!
I mianie heta ździŭlała. Kali ž ja pryhledzieŭsia, to ŭbačyŭ, što nasamreč ludziej, jakija razmaŭlajuć pa-biełarusku i robiać heta naturalna, nie tak i šmat. Typovaja biełaruskaja ekśpiertnaja situacyja: pytańni zadajucca na biełaruskaj movie, adkazy, jak zvyčajna, iduć pa-rusku. Kali ja ŭbačyŭ, što takaja situacyja navat u ekśpiertnaj supolnaści (a hetyja ludzi ŭsie apošnija hady žyli i pracavali ŭ łukašenkaŭskaj Biełarusi i źjechali adtul u 2021-2022 hadach), tady zrazumieŭ, što adbyvajecca ŭ hramadstvie.
Ja ŭ łukašenkaŭskaj Biełarusi pražyŭ tolki šeść hadoŭ — nie tak i mnoha; astatni čas ja naziraŭ za Biełaruśsiu. Ale adna sprava — nazirać, i zusim inšaja — žyć. I kali ja zaŭvažyŭ, što ludzi, jakija sfarmavalisia ŭ łukašenkaŭskuju epochu, a potym u 20-ja hady vychodzili na pratesty — ludzi apantanyja, matyvavanyja, ale ŭ ich sapraŭdy drenna ź biełaruskaj movaj. Jany stali aktyŭna vyvučać biełaruskuju movu paśla 2020 hoda, źviarnuli ŭvahu na movu, na historyju Biełarusi.
I ŭ hety momant mnie stała absalutna zrazumieła, što nasamreč adbyvałasia ciaham usioj łukašenkaŭskaj epochi: jak biełaruskaja mova vyciaśniałasia, jak mova i kultura nabyvali marhinalny status.
Dahetul mnie cikava razmaŭlać ź ludźmi, jakija tolki paśla 20-ha hoda pačali adkryvać dla siabie Vasila Bykava. Prabačcie, Vasil Bykaŭ vydatny piśmieńnik, ale ž heta było viadoma i ŭ 90-ja hady, nichto ŭžo nie zabaraniaŭ Vasila Bykava ŭ nulavyja ci ŭ 2010-ja hady. Ci chto zaminaŭ słuchać biełaruskich muzykaŭ? Ale mnohija hetaha nie rabili. Napeŭna, pad upłyvam kulturnickaha mejnstrymu, jaki sfarmavaŭsia ŭ łukašenkaŭskuju epochu, biełaruskaje asabliva nie cikaviła ludziej.
Čytajcie taksama:
«Chaj chto-niebudź užo narešcie skaža: treba vyvučać biełaruskuju jak zamiežnuju movu»
