Karłas Šerman
Daroha z Mantevidea ŭ Kałonija-del-Sakramenta
Jedu aŭtobusam z Mantevidea ŭ Kałonija-del-Sakramenta, heta try hadziny darohi. Krajavidy amal biełaruskija: akuratnyja pali z redkimi prasłojkami lasoŭ, Uruhvaj — raŭninnaja kraina z raźvitaj sielskaj haspadarkaj. Na palach ćvicie raps. Kali nie pryhladacca, zdajecca, što ty doma. Kali pryhledziecca — u zaraśnikach siarod liśćvianych drevaŭ vysiacca palmy, u listocie pyrchajuć čužyja ptuški.
Vid na Buenas-Ajres z paroma
Siamja Šermanaŭ pierabrałasia z Mantevidea ŭ Buenas-Ajres, kali Karłasu było šeść hadoŭ. Heta značyć, u kancy 1940-ha ci ŭ 1941-m, kali dadać šeść hadoŭ da jaho daty naradžeńnia — 25 kastryčnika 1934 hoda. U Arhiencinu jany ŭciakli ad kryzisu.
U 1929 hodzie ŭ ZŠA pačałasia Vialikaja depresija, jakaja nieŭzabavie raspaŭsiudziłasia na inšyja krainy, u tym liku na Uruhvaj: źnizilisia ceny na sielskahaspadarčuju pradukcyju i vyrasła biespracoŭje. A ŭ 1933 hodzie ŭładu ŭ krainie zachapiŭ hienierał Habryel Tera, ustalavałasia dyktatura.
Novy ŭrad zładziŭ u 1934 hodzie refierendum, pryniaŭšy svaju viersiju kanstytucyi, i pasprabavaŭ zatknuć dzirki ŭ ekanomicy, pazbaŭlajučy ludziej pravoŭ. Praz 5 hadoŭ ułada pierajšła da paplečnika i svajaka Tera Alfreda Baldamira, jaki nieŭzabavie viarnuŭ raniejšuju demakratyčnuju kanstytucyju i ŭ 1943 hodzie pakinuŭ prezidenckuju pasadu. Ale Šermany hetaha ŭžo nie zaśpieli, na toj momant jany tryvała asieli ŭ susiedniaj krainie.
Žudasny vopyt biaśsilla
Šukaju ŭ roznych krynicach, jaki dakładna heta byŭ hod: 1940 ci 1941-y. Mnie zdajecca, usio ž 1941. Pa-pieršaje, Šerman paśpieŭ pachadzić va ŭruhvajskuju škołu (i samu škołu, i svaju pieršuju nastaŭnicu, sieńjoru Elenu, jon zhadvaje ź vialikaj ciepłynioj), pa-druhoje, u «Błukancy» jon apisvaje, jak jahony baćka, Hirš Šerman, jašče ŭ Mantevidea sačyŭ za chodam Druhoj suśvietnaj vajny — na toj momant jana ŭžo dabrałasia i da Biełarusi.
«Pačałosia suśvietnaje hora vajny, jakaja ŭstryvožyła śviet, i baćka nabyŭ u rasterminoŭku vializny dy ŭračysta azdobleny prymač «Telefunkien». Štonoč adbyvaŭsia sieans čaradziejnaha pošuku niabačnych chvalaŭ dy słuchańnia frantavych navinaŭ, jakija nieminuča taptali, źniščali baćkavu radzimu. <…> Na ścianie kala prymača źjaviłasia mapa dalokaj, nieviadomaj mnie Jeŭropy, i baćka prymacoŭvaŭ samarobnyja ściažki, rušyŭ ich na ŭschod, pakidajučy cełyja vobłaści ŭ žachlivych viadźmarskich prakolinach».
Šerman raskazvaje, jak baćka pieražyvaŭ katastrofu na adlehłaści, kali niama mahčymaści dapamahčy i «adno, što zastajecca — heta łavić chvali dy viedać, asensavać, transfarmavać viedy ŭ žudasny vopyt biaśsilla».
Žudasny vopyt biaśsilla — tak mohuć apisać svoj stan mnohija z nas, kali dziakujučy internetu za luboj katastrofaj možna nazirać ledź nie ŭ žyvym efiry i pry hetym zastavacca tolki maŭklivymi śviedkami, adździelenym ad miesca dziejańnia kampjutarnym ekranam.
I sposaby spravicca z hetym biaśsillem zastajucca tyja samyja: u «Błukancy» zhadvajecca, jak kolišnija ziemlaki źbirajucca razam i pakujuć dapamohu frantavikam — ciopłuju vopratku i abutak — i jak paśla, niahledziačy na vysokija taryfy vajennaha času, adpraŭlajuć usio heta za akijan.
Šlachi da Buenas-Ajresa
Karłas Šerman tak apisvaje šlachi da Buenas-Ajresa:
«…Kołavamu parachodu treba było prapłyć noč, a ranicoj maleńki hidrapłan na tuzin pasažyraŭ pralataŭ nad tym ža šlacham pryblizna za paru hadzin dy rabiŭ pasadku na race pobač z nabiarežnym praśpiektam dy municypalnym plažam, nasuprać aeraportu imia Chorche Ńjubery, zasnavalnika arhiencinskaj avijacyi».
Z toj pary ni parachodaŭ, ni hidrapłanaŭ na hetym maršrucie nie zastałosia, a čas padarožža źmienšyŭsia ci prosta adlehłaści ŭ śviecie zrabilisia karaciejšymi. Ciapier dabracca z Mantevidea da Buenas-Ajresa možna pramym paromam za 2 hadziny 45 chvilin, a samalot dastavić z adnaho aeraporta ŭ druhi ŭsiaho za 55 chvilin.
Ale ja vybiraju tańniejšy i krychu daŭžejšy varyjant: spačatku 3 hadziny aŭtobusam da staroha haradka partuhalskich pierasialencaŭ Kałonija-del-Sakramenta (sama nazva jakoha šmat havoryć pra jaho historyju) i adtul jašče hadzinu 15 chvilin paromam da arhiencinskaj stalicy.
Maršrut ciapier vymiarajecca stroha da chviliny, u adroźnieńnie ad kolišnich «pryblizna za paru hadzin» — zrešty, sudna ŭsio adno adčuvalna spaźniajecca, da taho ž davodzicca pastajać u čarzie na pravierku pašpartoŭ.
Na paromie
Ła-Płata — buraja i chvalistaja, i kali apošnija promni sonca na zachodzie kranajucca jaje pavierchni, koler nabyvaje šaravata-błakitnaje adcieńnie, kałamuć znoŭ pieratvarajecca ŭ srebra. U hetym miescy jana raściahnułasia ŭšyrki na 40 kiłamietraŭ, da Atłantyčnaha akijana tut dalej, čym u Mantevidea, chacia adčuvańnia taho, što pierasiakaješ raku, usio adno niama.
Nasustrač płyvie sudna inšaj kampanii — na hetym maršrucie dziejničajuć dva pieravozčyki. Usiaho jany robiać 9 rejsaŭ na dzień, niabačnymi ściažkami sšyvajučy procilehłyja bierahi. Viecier mocny, i parom hajdaje, z navietranaha boku jaho raz za razam abdaje pyrskami. Ja siadžu na pałubie la procilehłaha borta, prosta na doškach, bo kresłaŭ mała, jany ŭsie zaniatyja. Nas takich šmat — pasažyraŭ, što pasieli tam, dzie sušej, nie ŭsim chočacca spuskacca ŭ nutro karabla z šerahami siadzieńniaŭ jak u samalocie i kramaj dźjuci-fry (słodyčy i ałkahol: usiu darohu tam čerhi). Tym bolš nad vadoj — taki zachod.
Mnohija, niahledziačy na hajdanku, pjuć mate — nasypajuć zdrobnienaha liścia padubu ŭ kubak, padlivajuć z termasa haračaj vady i cedziać harkavuju vadkaść praz trubačku-bambišu.
Padarožža za časami Karłasa Šermana
Mnie cikava, jak takoje padarožža mahło prachodzić za časami Karłasa Šermana. Šukaju ŭ internecie. U 1914 hodzie śpiecyjalna dla načnych rejsaŭ pamiž arhiencinskaj i ŭruhvajskaj stalicami ŭ Vialikabrytanii byli nabytyja dva parachody, jakija atrymali nazvy «Horad Mantevidea» i «Horad Buenas-Ajres». Padarožničać na ich možna było pieršym ci trecim kłasam, i jany nabirali chutkaść da 30 km/h.
Mahčyma, hetyja parachody Karłas Šerman i zhadvaje ŭ «Błukancy» i mienavita na adzin ź ich jaho baćki nabyli bilety, kab pačać novaje žyćcio.
Raka i dziaržaŭny teraryzm
Raskazvajučy pra svaju Łacinskuju Amieryku, Karłas Šerman nieadnojčy zhadvaje Ła-Płatu.
«Kali ŭ niadzielu paśla śniadanku išoŭ ź siastroju na špacyry, ja zaŭsiody prasiŭ jaje pajści da bierahu. Tam jana čytała na łaŭcy, a ja paziraŭ na vodnyja prastory, jakija zachoŭvajuć tajamnicy nieŭtajmavanaj mocy i šalenstva».
Ale ci taja samaja raka kocić ciapier pierada mnoj svaje chvali?
Moc i šalenstva Ła-Płaty ŭ tyja časy — nie bolš jak vobraznaje apisańnie račnoj płyni, paetyčnaje vymiareńnie jaje hidrałahičnych charaktarystyk. Tady Karłas Šerman naŭrad ci moh ujavić, što jana zrobicca mahiłaj dla tysiač čałaviek. Miescy, jakija my pamiatajem ź dziacinstva, źmianiajucca, znoŭ i znoŭ napaŭniajučysia trahiedyjami.
U 1976 hodzie ŭ vyniku pieravarotu da ŭłady ŭ Arhiencinie pryjšła vajskovaja chunta na čale z hienierałam Chorchie Rafaelem Videłam, i da 1983 hoda režym vioŭ sa svaim narodam «Brudnuju vajnu», padaŭlajučy niezadavolenaść ludziej vykradańniami, katavańniami i zabojstvami.
Adnym sa sposabaŭ źniščyć realnych ci ŭjaŭnych apanientaŭ i zacierci ślady złačynstvaŭ byli tak zvanyja «paloty śmierci» — ludziej skidali ź viertalota ŭ Ła-Płatu. Dla hetych i inšych złačynstvaŭ arhiencincy prydumali vielmi trapnaje vyznačeńnie: dziaržaŭny teraryzm.
«Tut žyła Maryja Fielisa Tyrynanci, aktyvistka, — čytaju ja na tabličcy, jakuju zaŭvažaju padčas špacyru ŭ Buenas-Ajresie, — 23 śniežnia 1978 hoda aryštavanaja i źnikłaja bieź viestak praz razhuł dziaržaŭnaha teraryzmu». Dakładnaja kolkaść achviar «palotaŭ śmierci» nieviadomaja, jak nieviadomyja imiony mnohich zabitych.
Skulptura, pryśviečanaja achviaram dziaržaŭnaha teraryzmu
Ja ŭ parku Pamiaci ŭ Buenas-Ajresie, hladžu na skulptury, pryśviečanyja achviaram dziaržaŭnaha teraryzmu, u tym liku «palotaŭ śmierci». Adna ź ich — u vyhladzie hieamietryčnych konturaŭ, jany jak ramy, jakija zaklučajuć u sabie frahmienty vodnaj prastory. U skulptury niama nazvy, jaje aŭtar — Rabierta Ajzienbierh, praca pryśviečanaja historyi jaho siamji.
Troje dziaciej jaho partniorki, Matyldy Erera, byli za časami dyktatury vykradzienyja i źnikli bieź viestak — dvoje synoŭ i dačka, jana była ciažarnaja. Pustata, vyrazanaja z vakolnaha piejzažu ramami skulptur, simvalizuje biasślednaje źniknieńnie ich ciełaŭ, ich rastvareńnie ŭ vadzie, i ŭ toj ža čas — niaźmiennuju prysutnaść pobač z nami ŭsie hetyja hady, havorycca na šyldzie z tłumačeńniem.
Ła-Płata la muzieja Pamiaci
Šlach u bok aeraporta
«…Na kožnym skryžavańni ja lubavaŭsia vułkami, jakija źbiahali da zusim blizkaha piasčanaha bierahu, da vodnych dalahladaŭ raki Ła-Płata pad soncam, jakija raz-poraz mnie dasiul śniacca. Musibyć, dalahlady rassoŭvajuć miežy ŭjaŭleńnia. Vidać, ja nibyta nasiŭsia pa chvalach, šukajučy štości istotnaje, što nie znojdziena i pa siońnia» (Karłas Šerman, «Błukaniec»).
Ad parku Pamiaci ruchajusia ŭ bok aeraporta «zasnavalnika arhiencinskaj avijacyi» Chorche Ńjubery, adnaho z dvuch u arhiencinskaj stalicy. Hety, mienšy, absłuhoŭvaje pieravažna ŭnutranyja rejsy i rejsy ŭ miežach Łacinskaj Amieryki. Jon byŭ akryty ŭ 1947 hodzie, to-bok užo paśla pierajezdu Šermanaŭ — vidać, u «Błukancy» zhadka pra jaho ŭ apisańnie darohi z Mantevidea ŭ Buenas-Ajres zabłukała ź inšaha času.
Druhi, aeraport ministra Pistaryni, ci Esejsa, dziejničaje z 1949-ha; jon znachodzicca ŭ pryharadzie i prymaje ŭ asnoŭnym mižnarodnyja rejsy. Ciapier ja chaču pahladzieć, ci zastaŭsia la aeraporta Ńjubery, ci, jak jaho tut nazyvajuć, aeraparka, choć niejki śled ad zhadanaha Šermanam municypalnaha plaža.
Kroču nabiarežnym praśpiektam, avenida costanera. Ad Ła-Płaty pachnie rybaj i vilhaćciu — nie akijanam. Nieba ŭ doŭhich chvastach abłokaŭ — vidać, jaho pakreślili samaloty. Adzin idzie na pasadku, śpieradu jon padobny na NŁA, talerku z ahniami. Ź placoŭki na pahorku ŭzboč praśpiekta možna nazirać, jak samaloty pryziamlajucca, časta, kožnyja piać chvilin.
Arhiencina — vializnaja kraina, tutejšyja harady adździelenyja adzin ad adnaho prastorami pampy ci pustynnymi hornymi łancuhami. Tamu ŭnutranyja pieraloty tut — takaja ž budzionnaja źjava, jak pajezdki aŭtobusam, časam lacieć navat tańniej, čym jechać. Z pad kołaŭ vyryvajecca vobłačka dymu — pieršy raz baču tak blizka, jak samalot siadaje.
Samalot siadaje
Kudy źnik plaž
Nie padobna, kab niedzie pobač byŭ plaž: daroha adharodžanaja ad vady bietonnym borcikam, da bieraha nie spuścicca. Za borcikam brudna ci, chutčej, hrazka, heta nie bierah navat, a prosta namyła chvalami piasku.
Uzdoŭž chodnika idzie rovarnaja darožka, i ŭsiu darohu ja nie baču na joj nivodnaha rovara. Mahčyma, niesiezon, piatnaccać hradusaŭ tut — užo zima, pry takoj tempieratury sabakam apranajuć ciopłyja kaściumčyki.
Zatoje na kožny zialonym łapiku ziamli — u skvierykach i na hazonach — adpačyvajuć ludzi: termasy, kubki dla mate, bambišy. U Buenas-Ajresie piatnaccać miljonaŭ žycharoŭ, heta hihancki horad, jaki ŭvachodzić u dvaccatku samych vialikich u śviecie, i parkaŭ dla takoj kolkaści ludziej u im zamała. Zielaniny chapaje chiba što ŭ darahim i prestyžnym rajonie Palerma. Naŭzboč — šapiki-kaviarni z hrylavanym miasam, łatki z sałodkim i hronki zialonych papuhajaŭ na halinkach, jakija vyprošvajuć ci kraduć ježu.
Uźbiarežža Ła-Płaty
A voś municypalnaha plaža nidzie niama.
I kab zrazumieć, kudy jon źnik, možna źviarnucca da inšaha tekstu Karłasa Šermana, ese «Arhiencina: viartańnie praz paŭžyćcia», jakoje jon napisaŭ paśla taho, jak u 1988 hodzie znoŭ pabyvaŭ u Buenas-Ajresie na mižnarodnym knižnym kirmašy. U hetym ese Šerman tak raskazvaje pra svaju sustreču z rakoj:
«A voś prosta fizična ŭvajści ŭ raku Ła-Płata, dzie ja hetak časta kupaŭsia, adčuvajučy śviežaść biaźmiežnaj vodnaj prastory i paŭdniovuju łasku sonca nada mnoju, ja ŭžo nie zmoh. Cichi sum aharnuŭ dušu, kali na bierazie majho junactva vykazali mnie jašče adnu horkuju praŭdu: zabaroniena kupacca, nie raicca jeści rybu, jakaja nadziva dasiul žyvie ŭ race. Arhiencinski, zachodni bierah Ła-Płaty atručany mocnaj hleistaj płyńniu, jakaja ź nizoŭjaŭ raki Paranà niasie pramysłovyja adychody. <…> Dvojčy ŭvajści ŭ raku Ła-Płata majmu pakaleńniu nie dadziena».
Z tych časoŭ kupacca ŭ Ła-Płacie ŭ Buenas-Ajresie i inšych haradach arhiencinskaha ŭźbiarežža tak i nie dazvolili, tamu zachoŭvać staryja plažy ci ŭładkoŭvać novyja, asabliva ŭ centry horada, nie maje sensu. Uvajści ŭ Ła-Płatu možna chiba što na ŭzroŭni Mantevidea, tam, dzie račnaja vada ŭžo źmiešvajecca z akijaničnaj. Hetak ža było i ŭ 1988 hodzie:
«A inšaja płyń raki niasie čystyja, prazrystyja vody na ŭschodni, uruhvajski bierah, na šyrokuju pałasu tonkaha, załacistaha piasku. Tam pakul kupajucca, ale naŭrad ci mnie daviadziecca parušyć daŭniuju fiłasofskuju dumku i ŭleźci ŭ tuju vadu jašče raz».
Bierah Ła-Płaty ŭ Buenas-Ajresie
A voś z rybaj situacyja źmianiłasia: ciapier na buenas-ajreskim uźbiarežžy rybakoŭ chapaje, i chacia ich usio jašče mienš, čym u Mantevidea, žalicca, što ryba nie biare, jany napeŭna nie buduć. Kožny raz, hulajučy ŭzdoŭž raki, ja baču ludziej z vudami, i kožny raz dzie-nidzie papłavok pačynaje tuzacca i ŭ niejki momant źnikaje pad vadoj, paśla čaho ščaślivy łaviec vyciahvaje na bierah srebnuju rybinu.
U Ła-Płacie navat jość svoj vid delfinaŭ, ale kolki ja ni ŭhladałasia ŭ dalahlad, płyvučy paromam ci špacyrujučy ŭźbiarežžam, mnie ni razu nie paščaściła ich zaŭvažyć. Žnivień-vierasień tut — heta chałodny siezon, i bolšaja častka delfinaŭ jašče kačuje na poŭnačy. Bo vyraj u hetaj častcy śvietu — i jość poŭnač, i tolki antypody mohuć śćviardžać, što nasamreč usio musić być naadvarot.
Čytajcie taksama:
Čamu biełaruski jeduć naradžać u Arhiencinu i kolki heta kaštuje
