Litoŭski ściah na demanstracyi biełarusaŭ-emihrantaŭ u Vilni. Fota Ofisa Śviatłany Cichanoŭskaj
Heta było zadoŭha da poŭnamaštabnaj ahresii Rasii suprać Ukrainy i da padziejaŭ 2020 hoda. Nie było tady masavaj mihracyi biełarusaŭ u Litvu i nie było pryčyn dla dyskryminavańnia nas pa pašpartnaj prykmiecie. Zatoje było pierapachavańnie pareštkaŭ paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ u Vilni (listapad 2019 hoda) — padzieja z abšaru histaryčnaj pamiaci, jakaja supravadžałasia ŭdziełam sotniaŭ biełarusaŭ ź bieła-čyrvona-biełymi ściahami.
U ramkach asabistych zacikaŭleńniaŭ u śniežni 2019 hoda prahladaŭ niejak litoŭskija resursy i vypadkova natrapiŭ na artykuł «Chto i navošta prapahanduje lićvinizm», apublikavany na sajcie alkas.lt. Aŭtar artykuła pa imieni Rymhaŭdas Dylus razvažaje tam pra niebiaśpieku biełaruskaha «lićvinizmu» z-za jaho sproby «pryŭłaścić» spadčynu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (VKŁ). Ale samym cikavym było toje, što napisana ŭ jakaści «postskryptuma», dzie aŭtar raspaviadaje pra ŭražańni ad svajho niadaŭniaha padarožža ŭ Biełaruś.
«Lićvinizm užo na kožnym kroku»
«Dzieś 120 km ad Vilni — raskazvaje spadar Dylus — za Krevam, za rakoj Biarezinaj, prykładna 80 km ad Miensku, pa levym baku jość pasielišča z cudoŭnaj litoŭskaj nazvaj «Didžioji Dainava» jakuju ciapier, viadoma ž, zapisvajuć jak «Vialikaja Dajnava». (…) Dyk voś — praciahvaje aŭtar — ciapier słova «Dajnava» ŭ hetaj naźvie vandały (na darožnych znakach u abodva baki) zapeckali farbaj i zastałasia tolki «Vialikaja».
Toj fakt, što było zapeckana słova «Dajnava» i što heta było zroblena na abodvuch znakach, sapraŭdy vyhladaje jak niešta bolšaje, čym zvyčajnaje chulihanstva. Tut moh być ideałahičny matyŭ. Kali tak, to kim i ŭ imia čaho heta mahło być zroblena? Dla kahości, chto dziesiacihodździami naziraje ideałahičnyja batalii ŭ Biełarusi, najbolš imaviernaj viersijaj padasca, badaj, toje, što chtoś z ruskamiraŭcaŭ, aburany «miakkaj biełarusizacyjaj», «tarmažeńniem intehracyjnych pracesaŭ» i rostam simpatyi da VKŁ, vyrašyŭ takim voś čynam «adpomścić» litoŭskamu słovu, jakoje było napaminam pra supolnuju historyju biełarusaŭ i litoŭcaŭ u VKŁ.
Chaj sabie heta ŭsiaho tolki dapuščeńnie, ale ŭjavicie maje adčuvańni, ź jakimi ja čytaŭ dalejšyja razvažańni spadara Dylusa, dzie jon — nie ŭ jakaści dapuščeńnia, a z poŭnaj upeŭnienaściu — śćviardžaje, što za hetym aktam vandalizmu stajać biełaruskija «lićvinisty». «Dajnava — piša aŭtar — vyklikała hnieŭ najbolš zaciatych lićvinistaŭ, jakija ździejśnili hety akt vandalizmu, vidać, tamu, što jana całkam nieskažonaja, bo słavianie vymaŭlajuć jaje biez skažeńniaŭ».
Dalej — bolej: «Hety fakt śviedčyć, što (…) sami lićvinisty, kali bačać litoŭskija taponimy, razumiejuć, što ich teoryja vysmaktana z palca, bo litoŭskija taponimy całkam adprečvajuć tezu ab słavianskaści hetaj ziamli z časoŭ utvareńnia Litoŭskaha kniastva».
Dalej — jašče bolej: «Nielha vyklučać, što takija akty vandalizmu buduć tolki pavialičvacca. Nie vyklučana, što mohuć być sproby źmianić nazvy taponimaŭ. Naprykład, pierajmienavać «Žvirbli» ŭ «Vorobji» [Vorobji] i h.d.». I tut aŭtar pryvodzić paralel z palitykaj Kramla ŭ Kalininhradskaj vobłaści, dzie bałckija nazvy byli zamienieny na rasiejskija (ad siabie dadamo, što nie tolki bałckija).
Zaviaršajecca hety dramatyčny pastskryptum prosta depresiŭna: «Dyk voś, miarzota lićvinizmu ŭžo na kožnym kroku. Čakajma praciahu. Ci budziem ciarpliva čakać i nazirać?»
U hetym pastskryptumie skancentravanyja najbolš surjoznyja nieparazumieńni vakoł biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia, jakoje ŭ litoŭskich publikacyjach niaredka javicca pad nazvaj «lićvinizm». Maŭlaŭ, «lićvinisty» — heta radykalnyja słavianafiły, jakija nosiacca ź idejaj źniščyć usie bałckija ślady na svajoj terytoryi i hatovyja zajmieć u jakaści taponimaŭ rasiejskija navatvory, zamianiŭšy tradycyjnyja bałckija nazvy. Toje, što moža być akurat naadvarot, što bałcki substrat moža ŭsprymacca jak kaštoŭnaść dla histaryčnaj pamiaci «lićvinistaŭ», tut navat nie razhladajecca.
Surjoznaść i maštab nieparazumieńniaŭ
U toj daloki 2019 hod ja nie nadaŭ hetaj publikacyi asablivaha značeńnia. Sam artykuł byŭ apublikavany na nišavym resursie, a najbolš źjedlivyja vypady na adras «lićvinizmu» źjavilisia ŭ jakaści pastskryptuma. I tolki praz dva-try hady, kali ŭ ramkach prajekta «Litva — Biełaruś. Dyjałoh ab minułym» pačaŭ manitoryć litoŭskuju miedyjaśfieru na pradmiet usprymańnia biełaruskaha pohladu na VKŁ, uśviadomiŭ surjoznaść i maštab nieparazumieńniaŭ.
Pra «imknieńnie biełarusaŭ zavałodać historyjaj Litvy», pra toje, jak biełaruskija hidy da śloz davodziać litoŭskich turystaŭ «ahresiŭnym pierapisvańniem historyi», pra toje, jak haspadar suvienirnaj kramy ŭ Harodni «łasicca na litoŭskija ziemli» — usio heta daviałosia mnie pračytać nie na nišavych nacyjanał-kansiervatyŭnych resursach, ale na mejnstrymnych i libieralnych, takich jak Delfi.lt abo 15min. Jašče da mihracyi biełarusaŭ u Litvu i da rasijskaj ahresii.
Toje, što tema «lićvinizmu» vybuchnuła ŭ biahučym hodzie i zajmieła niepryjemnyja dla biełarusaŭ formy — heta reč prykraja, ale zakanamiernaja. Niedachop litoŭska-biełaruskaha dyjałohu, namioki niekatorych biełarusaŭ na «viartańnie Vilni», plus ahromnisty mihracyjny presinh na takuju nievialikuju krainu, jak Litva — usio heta viadzie da rostu antybiełaruskich nastrojaŭ u litoŭskim hramadstvie.
Naratyŭ pra «pahrozu lićvinizmu» źjaviŭsia nie na pustym miescy
Možna tut šmat razvažać pra toje, što litoŭcy mohuć i pavinny zrabić, kab źmienšyć napružańnie ŭ našych adnosinach, ale bolš praduktyŭnym budzie padumać, što my možam zrabić u hetym napramku. Nie ŭvachodziačy ŭ detali litoŭska-biełaruskich nieparazumieńniaŭ (ab hetym buduć asobnyja publikacyi), źviarnu ŭvahu na dva momanty.
1. Litoŭski naratyŭ pra «pahrozu lićvinizmu» źjaviŭsia nie na pustym miescy. «Strata Vilni niepapaŭnialnaja. Strata nacyjanalnaj stalicy dezarhanizuje nacyju» — pisaŭ Paźniak u kancepcyjnaj brašury «Biełaruska-rasiejskaja vajna», vydadzienaj u 2005 hodzie. I dalej, u impieratyŭnym klučy: «U dumkach kožnaha biełarusa pavinna žyć razumieńnie vieličyni straty i ŭśviedamleńnie nieabchodnaści viartańnia biełaruskaj stalicy [Vilni]».
Možna mieć roznaje staŭleńnie da Paźniaka i roznyja pohlady nakont jaho «marhinalnaści» abo «ŭpłyvovaści». U dadzienym vypadku heta nie maje asablivaha značeńnia. Sam fakt taho, što terytaryjalnyja pretenzii da Litvy ahučvalisia ŭ niekatorych kancepcyjnych pracach biełaruskich adradžencaŭ, jość dastatkovaj padstavaj, kab vyklikać zaniepakajeńnie z boku luboha litoŭca, jaki lubić svaju Radzimu.
Bolš taho, namioki na «viartańnie Vilni» nie abmiažoŭvajucca brašuraj Paźniaka, a raz-poraz ahučvajucca ŭ roznych asiarodździach i ŭ roznych formach. Paćvierdžańniem taho jość sumnaviadomy incydent, jaki adbyŭsia ŭ žniŭni biahučaha hoda ŭ adnoj ź vilenskich kaviarniaŭ, kali adzin biełarus pačaŭ davodzić litoŭskamu aficeru zapasu, što litoŭcy — heta vychadcy z Koŭna i Žamojci, a ŭsia Vilnia i ŭschodniaja častka Litvy naležyć Biełarusi.
2. Jość mihracyjny presinh i prablemy z «aŭtachtonnymi» słavianami. Ciaham apošnich troch hadoŭ kolkaść hramadzian Biełarusi ŭ Litvie pavialičyłasia bolš čym u try razy — z 17,7 tys. u 2020 hodzie da 61 tys. u kastryčniku 2023 hoda. Mihracyja z Ukrainy jašče bolšaja, da jakoj dadajecca, choć u značna mienšaj stupieni, mihracyja z Rasii, Blizkaha Uschodu i inšych krain.
Aproč taho, u litoŭcaŭ usio jašče śviežyja ŭspaminy pra batalii ź miascovymi palakami, jakija ŭ 90-yja hady nieadnaznačna pastavilisia da litoŭskaj niezaležnaści i doŭhi čas vystupali ź idejaj «viartańnia Vilni» Polščy. U takoj situacyi ŭ mnohich litoŭcaŭ uklučajecca abaronnaja reakcyja i žadańnie strymać rost słavianskaj prysutnaści ŭ krainie. Važna ŭličvać hetyja akaličnaści ŭ dyjałohu ź litoŭcami.
Litoŭcy ŭściaž na našym baku
Tak, chaj sabie nie ŭsie, ale mnohija litoŭcy na našym baku, u tym liku ŭ spravie VKŁ. Va ŭsioj hetaj palemicy vakoł «lićvinizmu» najbolš istotnaj infarmacyjaj jość toje, što sami litoŭcy ŭzialisia za pracu pa pieraadoleńni praduziataściaŭ siarod svaich suajčyńnikaŭ. Niezadoŭha paśla žnivieńskaha incydentu ŭ načnoj kaviarni litoŭskaje hramadskaje telebačańnie LRT zrabiła niekalki intervju ź biełaruskimi i litoŭskimi ekśpiertami. Asnoŭny miesydž hetych materyjałaŭ zvodziŭsia pryblizna da nastupnaha: VKŁ — supolnaja spadčyna litoŭcaŭ i biełarusaŭ, terytaryjalnyja pretenzii siarod biełarusaŭ marhinalnyja, a toje, što biełarusy źviartajucca da VKŁ, śviedčyć pra jeŭrapiejski vybar biełarusaŭ.
Dyrektar Instytuta Vialikaha kniastva Litoŭskaha Ruścis Kamuntavičus pajšoŭ jašče dalej. U niadaŭnim artykule na sajcie gudija.lt jon zajaviŭ, što ŭ Litvie jość adna takaja teoryja, jakuju možna nazvać letuvizmam. Hetaja teoryja — kaža jon — śćviardžaje, što VKŁ było litoŭskaj dziaržavaj, što ŭkład rusinaŭ i inšych narodaŭ u VKŁ mizerny, što Vilnia zaŭsiody była litoŭskim horadam i što Vicis/Pahonia musić naležać tolki litoŭcam. Voś heta i jość letuvizm — kaža spadar Kamuntavičus, daścipna namiakajučy na paralelizm pamiž biełaruskim lićvinizmam i litoŭskim letuvizmam. Maŭlaŭ, kali lićvinizm — heta pahroza, to takoj ža pahrozaj treba pryznać i letuvizm.
Składana ŭjavić bolš efiektny sposab niejtralizacyi mnohich zakidaŭ na adras biełaruskaha lićvinizmu, čym šlacham pakazańnia, što siarod litoŭcaŭ šyroka raspaŭsiudžany jaje anałah. Tam — «lićvinizm», tut — «letuvizm», jak pieršaje, tak i druhoje vykonvaje funkcyju nacyjanalnaha naratyvu z padobnymi dyskursiŭnymi pryjomami i padobnym staŭleńniem da faktałahičnaj bazy. Dadam, što hety artykuł Kamuntavičusa byŭ pieradrukavany inšymi litoŭskimi resursami, u tym liku i alkas.lt, dzie da hetaha času publikavalisia pieravažna ałarmisckija artykuły pra biełaruski «lićvinizm».
Padahulniajučy, padkreślim nastupnaje. Jość niamała prablem u biełaruska-litoŭskich adnosinach, ale šancaŭ na ich pieraadoleńnie jašče bolej. Litva — heta demakratyčnaja kraina, a va ŭmovach demakratyi lubaja ekstrema zazvyčaj sustrakajecca ź intelektualnym i palityčnym procidziejańniem. U takoj situacyi ad nas patrabujecca ni mnoha ni mała — surjozna i adkazna stavicca da ŭraźlivaści blizkaha nam naroda, asabliva kali pražyvajem na jaho terytoryi. Treba raz i nazaŭsiody spynić biazhłuzdyja razvažańni pra «viartańnie Vilni», a zasiarodzicca na viartańni Biełarusi i pahłybleńni litoŭska-biełaruskaha dyjałohu. Patencyjał dla hetaha jość.
Čytajcie taksama:
«Hety praces musić vitacca ŭ Litvie». Lićvinizm: pohlad ź Vilni
Publikacyja padrychtavana aŭtaram u ramkach prajekta «Litva-Biełaruś. Dyjałoh ab minułym» (Lietuva-Baltarusija. Dialogas apie praeitį), jaki realizujecca sumiesna ź Instytutam historyi Litvy (Lietuvos istorijos institutas (istorija.lt)) pry padtrymcy Ministerstva zamiežnych spraŭ Litvy.
