Fota: telehram-kanał Pravaabarončaha centra «Viasna»
Napisanaje spačatku na anhlijskaj movie i raźličanaje ŭ pieršuju čarhu na zamiežnaha čytača, pierapracavanaje daśledavańnie «Kultura i supraciŭ. Intelihiencyja, inšadumstva i samvydat u savieckaj Biełarusi (1968—1988)» letaś vyjšła ŭ Biełastoku na biełaruskaj movie jak navukova-papularnaje vydańnie.
Hałoŭnymi hierojami knihi źjaŭlajucca dziejačy kultury i mastactva Biełarusi na fonie sacyjalna-palityčnych realij «raźvitaha sacyjalizmu» pačynajučy ad Pražskaj viasny 1968 hoda i zakančvajučy «vosieńniu narodaŭ» 1988 hoda.
Aŭtarka raspaviadaje pra novuju paślavajennuju intelihiencyju i sprabuje zrazumieć, čamu paśla radykalnych uzrušeńniaŭ (vajny i stalinskich represij) u, zdavałasia b, dobra ekanamična raźvitaj respublicy ŭ mirnych i dastatkova kamfortnych umovach byli ludzi, jakija myślili inakš.
Hrafici ŭ Viciebsku ŭ druhoj pałovie 2020-ha. Fota: Pavieł Vur, sputnik.by.
Astroŭskaja davodzić, što hałoŭnym kamieniem sutyknieńnia pamiž intelihiencyjaj Biełarusi i ŭładami ŭ toj čas była niezadavolenaść savieckaj moŭnaj i nacyjanalnaj palitykaj. Akramia hetaha, važnym punktam razładu z savieckaj uładaj staŭ pieraśled relihii.
Mienavita intelihiencyja tonka adčuvała niebiaśpieku dla narodnaj kultury aficyjnaj palityki savieckich uładaŭ i vystupała ŭ padtrymku biełaruskaj movy dy falkłornych tradycyj, aburałasia źniščeńniem sakralnaj architektury.
Ale pazicyi pradstaŭnikoŭ inšadumstva byli roznymi. Jany raspaściralisia ad kanstruktyŭnaha (ci instytucyjnaha) inšadumstva, abmiežavanaha krytykaj savieckaj kulturnaj palityki, da apanientaŭ sistemy, addanych radykalnaj prahramie kulturnaj, ekanamičnaj i palityčnaj emansipacyi.
Taćciana Astroŭskaja zaŭvažaje, što vielmi składana padzialić intelihiencyju Biełarusi taho času na dva supiernickija łahiery — nonkanfarmistaŭ i kałabarantaŭ, zmaharoŭ i prystasavancaŭ, funkcyjanieraŭ kamunistyčnaj partyi i apanientaŭ partyjnaj manapolii, prychilnikaŭ rusifikacyi i «nacyjanalna śviadomych». Bo hetyja, zdavałasia b, procilehłyja roli suisnavali ŭ adnym časie i prastory, dajučy prykłady raznastajnych varyjacyj.
Siarod takich — Maksim Tank i Nił Hilevič. Pieršy, zjaŭlajučysia členam CK KPB i staršynioj prezidyuma Sajuzu piśmieńnikaŭ BSSR trymaŭsia vysokich maralnych standartaŭ i, siarod inšaha, padtrymlivaŭ Łarysu Hienijuš. Druhi taksama zjaŭlaŭsia kamunistam i čynoŭnikam, ale pry hetym byŭ apantanym abaroncam biełaruskaj movy i ŭvajšoŭ u historyju samvydatu jak aŭtar satyryčnaj paemy «Skaz pra Łysuju haru».
Astroŭskaja zaŭvažaje, što šmatlikija prykłady vahańnia pamiž supracaj i supracivam, jakoje padajecca charakternym dla biełaruskaj intelihiencyi, možna znajści i va ŭsim sacyjalistyčnym błoku. Ich razhlad dazvalaje pa-novamu zirnuć na inšadumstva, jakoje «treba razumieć nie tolki jak kompleks pratesnych dziej, ale i jak sam praces pieramoŭ i pryniaćcia rašeńniaŭ, ubudavanych u sistemu ŭzajemaadnosin pamiž intelihiencyjaj i ŭładaj, a taksama pamiž pradstaŭnikami roznych hrup intelihiencyi».
Astroŭskaja śćviardžaje, što ŭ savieckaj Biełarusi siarod intelihiencyi vyśpiavała alternatyŭnaje paniaćcie nacyjanalnaj kultury, jakoje «było sfarmulavanaje (chaj časam tolki pastupova i aściarožna) zbolšaha nie padpolnymi dysidenckimi kołami, a intelektuałami, jakija byli davoli paśpiachova ŭbudavanyja ŭ ijerarchiju savieckaha piśmieńnickaha cecha i funkcyjanavali amal vyklučna ŭnutry jaho».
Aŭtarka skancentravała svaju ŭvahu na piśmieńnickaj supolnaści i inšadumstvie ŭ jaje asiarodździ. Heta jana abhruntoŭvaje śpiecyfičnaj pazicyjaj piśmieńnika ŭ hramadstvie, jaki mieŭ značna bolšuju aŭdytoryju, čym chto-niebudź jašče. Asobnaja častka vydańnia pryśviečana kankretnym asobam — Maksimu Tanku, Valancinu Tarasu, Vasilu Bykavu, Uładzimiru Karatkieviču, Łarysie Hienijuš, Alesiu Adamoviču (pra jaho dziejnaść raspaviadajecca ŭ raździele «Vykliki jadziernamu vieku»), a taksama moładzievym abjadnańniam «Majstroŭnia» i «Tutejšyja».
Pa słovach daśledčycy, «u savieckaj Biełarusi ŭ epochu Ł. Brežnieva hałasy niezadavolenaści nahadvali vyspy ŭ mory kanfarmizmu. Adnak u kancy 1980-ch nośbity hetych hałasoŭ byli pačutyja, i bolš za toje, jany akazalisia na čale pieraŭtvareńniaŭ, jakija zakranuli jak kulturu, tak i hramadstva ŭ cełym».
Vypracavanaja ideja nacyjanalnaj kultury stała tym padmurkam, jaki abjadnaŭ biełaruskuju intelihiencyju ŭ kancy 1988 hoda i pryvioŭ da stvareńnia pieršaj pravaabarončaj arhanizacyi — «Martyrałoha Biełarusi», ź jakoj paźniej utvaryłasia palityčnaja partyja — Biełaruski Narodny Front za Pierabudovu «Adradžeńnie».
Akramia hetaha, aŭtarka pasprabavała stvaryć prykładny sacyjalny partret intelektuałaŭ taho času. Analiz pakazaŭ, što bolšaść intelihiencyi mieła vyšejšuju adukacyju (univiersiteckuju abo instytuckuju) i pachodziła ź sialanskich siemjaŭ. Druhuju pa vieličyni hrupu składali spadčynnyja intelihienty, jakija naradzilisia i/abo vyraśli ŭ haradach. Mienavita jany «viali rej» u 1980-ch hadach.
Niečakanym zjaŭlajecca vynik analizu, jaki pakazvaje, što bolšaść intelektuałaŭ, jakija vyznačali nonkafarmisckija dyskursy ŭ savieckaj Biełarusi, pachodzili z terytoryj, jakija da 1939 hoda ŭvachodzili ŭ skład BSSR.
Chacia, zdavałasia b, takich nastrojaŭ treba było b čakać ad nasielnictva Zachodniaj Biełarusi, jakaja patrapiła pad savieckuju ŭładu na 18 hadoŭ paźniej. Aŭtarka tłumačyć heta tym, što «žycharam Zachodniaj Biełarusi časta davodziłasia dakazvać svaju palityčnuju prychilnaść, a pierśpiektyvy karjery dla ich časta byli abmiežavanymi».
Sprava naleva: Vasil Bykaŭ, byłaja palitźniavolenaja Łarysa Hienijuš, były partyzan Alaksiej Karpiuk i Danuta Bičel-Zahnietava. Fota Jurki Hołuba
Na naš pohlad, najbolš cikavaj zjaŭlajecca častka, u jakoj raspaviadajecca historyja samvydatu ŭ BSSR. Daśledčyca źviała źviestki pra jaho ŭ asobnuju tablicu, ź jakoj možna daviedacca nie tolki pra miesca vydańnia, ale i pra aŭtaraŭ, temy i aktualnaje miesca zachoŭvańnia.
Pravioŭšy analiz źmiestu vydańniaŭ, Astroŭskaja śćviardžaje, što padpolnyja vydaviectvy i alternatyŭnyja idei ŭ savieckaj Biełarusi, niahledziačy na ich adnosny deficyt, dazvolili raspracavać alternatyŭnyja kulturnyja i palityčnyja prahramy, padrychtavaŭšy hlebu dla intelektualnych abmierkavańniaŭ i roskvitu valnadumstva padčas i paśla pierabudovy.
Aŭtarka raspaviadaje pra kantekst i ŭmovy ŭźniknieńnia narysa Mikoły Jermałoviča «Pa śladach adnaho mifa», brašury Zianona Paźniaka «Połožienije v Biełarusi. 1974 hod», jakuju jana nazyvaje pieršaj palityčnaj prahramaj, a taksama samy viadomy litaraturny tvor samvydatu — «Skaz pra Łysuju haru».
Cikavym faktam, na jaki źviartaje ŭvahu Astroŭskaja, zjaŭlajecca miesca vypusku pieršaha nielehalnaha pieryjadyčnaha vydańnia na biełaruskaj movie — časopisa «Błakitny lichtar». Im byŭ adzin z samych «niebiełaruskich» haradoŭ BSSR — Navapołack.
Čytač taksama daviedvajecca, što Mikoła Jermałovič vykonvaŭ zadaču cełaha padpolnaha vydaviectva, vypuskajučy (pry dapamozie mastaka Jaŭhiena Kulika) u 1974—1975 hadach štotydniovy listok «Hutarki». A Siarhiej Dubaviec na elektryčnaj mašyncy ŭ redakcyi haziety, jakaja znachodziłasia na terytoryi Minskaha apieratyŭnaha pałka, drukavaŭ u 1979—1980 hadach časopis «Lustra dzion».
Analiz, praviedzieny aŭtarkaj, pakazaŭ, što emihranckija i savieckija biełaruskija intelektuały nie byli całkam adarvanymi adny ad adnych, jak mahło b padacca z uvahi na «chałodnuju vajnu». Pierapiska i ŭspaminy piśmieńnikaŭ-emihrantaŭ pakazvajuć, što jany byli vielmi dobra znajomyja z tym, što publikavałasia ŭ savieckaj Biełarusi, i časta davali chutkija adkazy ŭ presie. A biełaruskaja supolnaść u Polščy stała svojeasablivym pieravałačnym punktam, praź jaki možna było atrymlivać publikacyi z abodvuch bakoŭ miažy.
Prykładam słužyć historyja z «Piśmom russkomu druhu» historyka i litaraturaznaŭcy Alesia Kaŭki, jaki, źjaŭlajučysia supracoŭnikam pasolstva SSSR u Polščy, zmoh pieradać svoj tekst dla publikacyi na Zachad. Kaŭka taksama paspryjaŭ (razam ź Juryjem Turonkam) pierapraŭcy na Zachad daśledavańnia Aleha Biembiela «Rodnaja mova i maralna-estetyčny prahres».
U toj ža čas Astroŭskaja śćviardžaje, što mnohija aficyjnyja vydańni byli nie mienš važnyja dla padryvu savieckaj sistemy, čym niekatoryja samvydaty. Praŭda, u vypadku Biełarusi heta adnosicca tolki da samaha apošniaha hoda, jakim achoplena daśledavańnie, i źviazana z asłableńniem cenzurnych patrabavańniaŭ.
U kancy zaŭvažym, što kaliści, jašče ŭ 1990-ja hady, u Instytucie historyi NAN Biełarusi sprabavali napisać šmattomnuju historyju biełaruskaj intelihiencyi. Ale, jak pakazała žyćcio, hetaja tema našmat składaniejšaja za historyju sialanstva ci historyju biełaruskaj dziaržaŭnaści. Pakul zastajecca tolki maryć, što takoje daśledavańnie budzie kali-niebudź realizavana.
Čytajcie jašče:
U Kaŭnasie adbyłasia prezientacyja knihi Taćciany Astroŭskaj pra kulturu i supraciŭ u BSSR
Kantora Tomasa Kuka ŭ Stoŭbcach: jakim byŭ turyzm u Zachodniaj Biełarusi
Choład, hoład i zaraza: zachaplalnaje padarožža ŭ śviet biełarusa siaredziny XIX stahodździa
