— Lidzija Symonaŭna, časy ŭsio ž nieparaŭnalna źmianilisia. Ci pravamierna siońnia pravodzić paraleli pamiž stalinskim teroram i tym, što siońnia adbyvajecca ŭ Biełarusi?
— Hetyja paraleli dla mianie vidavočnyja. My niby znoŭ viarnulisia ŭ tyja strašnyja 1930-ja hady. Naprykład, tady ŭładaj zaachvočvalisia danosy. A hladžu niadaŭna — pa Biełaruskim telebačańni abviaščajuć: «Prosim vsiech informirovať vłasti o vyviešiennoj niezariehistrirovannoj simvolikie».
Jak možna zaklikać hramadzian da palityčnych danosaŭ? Jakija mohuć być danosy susieda na susieda?!
Ja što, za akademikam Radzimam Hareckim (my ź im žyviom u adnym domie) pavinna sačyć? Kala našaha doma časta možna było bačyć bieł-čyrvona-biełyja stužački, kupałaŭski zaklik «Žyvie Biełaruś!». Nazaŭtra ŭsio heta vyniščałasia, a ludzi znoŭ usio adnaŭlali.
— Zhadany vami Radzim Harecki ŭ intervju «Narodnaj Voli» ciešyŭsia, što dažyŭ da času, kali biełaruski narod narešcie pračnuŭsia. Ale, jak vyhladaje, isnujučaja ŭłada znoŭ choča viarnuć jaho ŭ stan «śpiački». Ci heta mahčyma?
— Dumaju, što niemahčyma. Režym, naadvarot, robicca nieprymalnym navat dla tych, chto nikoli nie cikaviŭsia palitykaj. Sfalsifikavanyja vybary 9 žniŭnia pakazali, što ciarpieć dalej prosta niemahčyma. Słuchajcie, u nas ža pierastali dziejničać zakony (zhadajma viadomaje vykazvańnie «časam nie da zakonaŭ»). Nieviadoma chto ŭ luby čas moža schapić vypadkovaha čałavieka na vulicy, zavieźci kudyści, dzie jaho buduć źbivać, ździekavacca z čałaviečaj hodnaści. Pra heta ž apublikavana bieźlič śviedčańniaŭ. Maładych, pryhožych ludziej kidajuć u žudasnyja kamiery, jakija nahadvajuć katavalni. Mnie ŭžo sił nie chapaje takoje čytać…
— Kaliści Stanisłaŭ Ježy Lec kazaŭ, što ŭ kožnaha stahodździa byvaje svajo siaredniaviečča (kali inšadumcaŭ na vohniščach palili). Biełaruskaje siaredniaviečča XXI stahodździa pryjšłosia na 2021 hod?
— Možna i tak skazać. Jak siaredniaviečča XX stahodździa pryjšłosia na 1930-ja hady.
U mianie takoje adčuvańnie, što my znoŭ viarnulisia ŭ 1937-my, pryčym u bolš žorstkim varyjancie.
Kali nas, daśledčykaŭ litaratury, dapuścili ŭ archiŭ KDB, kali my pahartali tyja žudasnyja papki, na jakich było napisana «Sovieršienno siekrietno» i «Chraniť viečno», to nijak nie mahli daŭmiecca: jak takoje ŭvohule mahło adbycca?!
Pomniu, načytaješsia pratakołaŭ, vyjdzieš na vulicu — i zdajecca, što vyjšaŭ ź niejkaj apramietnaj. Stolki talenavitych ludziej byli biez usiakaj viny prosta rastaptany… Na kožnym dopycie jany zadavali śledčym adno pytańnie: «Za što?» A chiba siońnia my jaho nie čujem?
— Jašče adna paralel sa stalinskimi časami była praviedziena niadaŭna. Jak viadoma, na Stalina pastajanna «arhanizoŭvalisia zamachi», i voś vykryty «zamach» na Łukašenku. Naš z vami kaleha, siabra Sajuza biełaruskich piśmieńnikaŭ Alaksandr Fiaduta trapiŭ u SIZA KDB, jamu pahražaje da 12 hadoŭ turmy.
— Usie dyktatary śvietu arhanizoŭvajuć takija «zamachi» na siabie. Kab ich, biednych, narod paškadavaŭ. I ŭ 1930-ja hady ŭ čym tolki nie abvinavačvali piśmieńnikaŭ! I ŭ terory, i ŭ dyviersijach, i ŭ zamachach na pravadyroŭ. Čałaviek — ni snom ni ducham, a jaho abviaščajuć terarystam! Adzin chacieŭ dałučyć Biełaruś da Anhlii, druhi «pryznavaŭsia» ŭ špijanažy na karyść Japonii, treci addavaŭ Biełaruś pad pratektarat Polščy. Dyk ža i siońnia nam pa BT havorać, što Polšča ŭžo ledź nie zaniała Hrodzienskuju vobłaść…
Što mianie jašče ŭraziła — na dopytach u NKVD niekatoryja piśmieńniki, razumiejučy ŭsiu niedarečnaść prypisvanych ich abvinavačańniaŭ, havaryli: nie, my chacieli addać Biełaruś nie pad Polšču, a pad Indyju… Takim čynam pačynali kpić sa śledčych.
— U tych umovach na heta była patrebna dadatkovaja mužnaść.
— Biezumoŭna! Pomniu, tahačasny staršynia KDB Eduard Šyrkoŭski (mnie padałosia — jon byŭ ščyrym biełarusam) sabraŭ nas, daśledčykaŭ, u svaim kabiniecie i skazaŭ: «Vy budziecie čytać strašnyja rečy. Tam stolki chłuśni niesuśvietnaj! Rychtujučy svaje publikacyi, vy pavinny razumieć, što piśmieńniki nie danosili adzin na adnaho. Ź ich tyja pakazańni vybivali žudasnymi katavańniami». Voś u čym sutnaść luboj dyktatarskaj ułady — zaplamić, abyłhać jak maha bolšuju kolkaść ludziej. Toje samaje i siońnia…
— My žachajemsia ad słoŭ «stalinski teror», «HUŁah». A Łukašenka, jak vyhladaje, nie žachajecca. Voś ja siońnia ŭ dziaržaŭnaj kniharni pabačyŭ takija knihi: «Stalin — simvoł Biełarusi», «Minsk — horod Stalina», «Urok otca narodov Stalina i baťki Łukašienko». Moža, Iosif Visaryjonavič dla Alaksandra Ryhoraviča — uzor paśpiachovaha palityka?
— Chutčej za ŭsio, tak i jość. Prynamsi, za 26 hadoŭ kiravańnia ja nie pačuła ad jaho asudžeńnia Stalina, i ŭ Kurapatach jon ni razu nie byŭ. Što ž, jość z kaho brać prykład — «kramloŭski horac» utrymlivaŭ uładu 30 hadoŭ. Dla mianie ž jon — uvasableńnie absalutnaha zła, jon stolki niavinnych žyćciaŭ zahubiŭ! U stalinskija časy 15 chvilin išli sudy nad biełaruskimi piśmieńnikami. Za 15 chvilin čałavieka adpraŭlali na rasstreł! A siońnia, ja čytaju ŭ navinach, sudy jašče karaciejšyja. Praŭda, prysudy pakul — nie vyšejšaja miera… A pa BT biaskonca paŭtarajuć: «Ci byli vy na «Linii Stalina»?» Nie dziva, što buduć vychodzić nazvanyja vami knihi, jakija pišucca padchalimami-prykarytnikami. «Otiec narodov Stalin i baťka Łukašienko»…
— Idučy da vas na hutarku, ja pabačyŭ u dvary troch u čornaj uniformie, što niaśpiešna prahulvalisia tudy-siudy. Vaš dvor pad niejkim zvyšpilnym nahladam?
— Asabliva padčas niejkich akcyj. Voś ja idu ŭ kramu 25 sakavika — naš dvor poŭny niejkich kamunalnikaŭ. Adzin idzie nasustrač, pytajusia: što zdaryłasia, čamu vas tak mnoha? A jon kaža: my nie kamunalniki… I štodzień pa troje, pa piaciora ŭ čornym adzieńni pa dvary chodziać. A raptam chto-niebudź namaluje nadpis «Žyvie Biełaruś!»!.. A raptam źbiarecca biez dazvołu 5—6 čałaviek!.. Schopiać, addubasiać, zaviazuć na Akreścina… Jak my ŭsie stamilisia ad hetych chapunoŭ, ad hetaha adzinaŭładździa!
— Paśla taho, jak vy na pačatku 1990-ch papracavali ŭ pryadkrytym archivie KDB, jon pry Łukašenku znoŭ zakryŭsia dla daśledčykaŭ. Skažam, mnie tak i nie ŭdałosia atrymać dostup da spravy Łarysy Hienijuš… Pomnicca, Stanisłaŭ Šuškievič havaryŭ, što jon byŭ suprać adkryćcia, bo heta pasiejała b varažnieču ŭ hramadstvie. A vy jak ličycie?
— A ja liču, što zachavańnie ŭsich tych strašnych tajamnic i pierajemnaść tahačasnaha NKVD i sučasnaha KDB i pryviali da ŭmacavańnia novaj dyktatury. Nie adbyłosia ž nijakaha «razboru palotaŭ», nijakaha pakajańnia.
Tamu ŭ nas paśla kožnych prezidenckich vybaraŭ raspačynalisia represii. Dzie, u jakoj krainie kidali za kraty pretendentaŭ na prezidenckuju pasadu? Zhadajcie, što vytvarali ź Niaklajevym u 2010-m. A za što ciapier siadzić Babaryka? 20 hadoŭ pracavaŭ u banku — byŭ česnym, a pierad vybarami raptam staŭ złačyncam? A kolki za apošni čas maładych talenavitych ludziej źjechała za miažu, bo nie bačać tut nijakaj pierśpiektyvy. Heta ž taksama straty dla krainy.
— Uvieś narod źjechać upročki nie moža. Adjezd — heta zaŭsiody troški kapitulacyja. Niadaŭni napaŭsakretny vizit Łukašenki ŭ Maskvu zaśviedčyŭ, što biełaruska-rasijskaja intehracyja znoŭ nabyvaje niebiaśpiečnyja abrysy. Jak vy ličycie, za čas paślažnivieńskich padziej prychilnikaŭ ciesnaj intehracyi z Rasijaj u Biełarusi pabolšała ci pamienšała?
— Dumaju, što zaŭvažna pamienšała. Asabliva raduje nas, starejšaje pakaleńnie, toje, što moładź za niezaležnaść, što jana nie prymaje dyktatarskuju sistemu, choča bačyć Biełaruś narmalnaj jeŭrapiejskaj krainaj. Słuchajcie, čamu my tolki na ŭschod aryjentujemsia? Tak, my pavinny siabravać z Rasijaj, susiedziaŭ nie vybirajuć. Ale my adnačasova pavinny siabravać i z zachodnimi krainami, zachoŭvajučy niezaležnaść, suvierenitet. Kab nie zhubić karaniovuju identyčnaść, treba ŭmacoŭvać svaju nacyjanalnuju kulturu, adradžać movu. Kali jašče skazana: «Nie pakidajcie ž movy našaj biełaruskaj, kab nie ŭmiorli». I voś siońnia my musim zrazumieć: nie budzie movy — nie budzie i nas, biełarusaŭ! Biazmoŭnyja, my biasśledna rastvorymsia ŭ mory «russkoho mira».
— Dzie ž šukać vyjście? Što pavinna rabić biełaruskaja intelihiencyja ŭ hetaj situacyi?
— Šmat chto miarkuje, što pratesty spynilisia, tamu lepš cichieńka siadzieć, hałavu ŭ piasok schavaŭšy… A jakaja budučynia tady čakaje vašych dziaciej i ŭnukaŭ? Usia nadzieja na moładź, jakaja nie prymaje dyktaturu. Zachočacca joj žyć u narmalnaj krainie — i dyktatura ruchnie. I my ŭsie budziem uspaminać naš lichi čas, jak uspaminajem klaty 1937 hod. Pry takim antyčałaviečym i antybiełaruskim režymie Biełaruś isnavać doŭha nie moža. I nie budzie — ja ŭ hetym pierakanana.
