…Adčyniajucca dźviery
Ŭ chacie,
Treba skazać
Haspadyni,
Pa što ja
Pryjšła.
Pa darahija ŭspaminy,
Byccam jedu
Ź siostrami
Z młyna
na koniach
Napudravaŭšysia valcam,
I kvietka ŭ vałasach.
«Asadnickija dzieŭki»…
«Hučać — lijucca zamovaj radki vierša sa zbornika Maryi Vajciašonak «Albom dla ciotki Maryli». Abjomisty tom, u jakim proza, vieršy, zhadki, mudraść, nastalhija, pryhažość, šmat sensaŭ i padtekstaŭ. Voś sabrałasia zhadać, što ŭ Maryi Antonaŭny 80-hadovy jubilej — i taksama padtekst… Bo jana sama mahła nie viedać pra hetuju datu», — piša piśmieńnica Ludmiła Rubleŭskaja ŭ haziecie «Źviazda».
«Asadnickaja dzieŭka», dačka polskaha asadnika, jana naradziłasia na dalokim Ałtai, u Źmiainahorsku, kudy ŭ 1940-m sasłali siamju. Maci, biełaruskaja sialanka, u čas vysyłki była ciažarnaja. Tamu Maryja i nie viedała ni svajho dakładnaha dnia naradžeńnia, ni navat hoda. Zapisali ŭzrost paśla, pryblizna… I tolki niadaŭna Maryja Vajciašonak daviedałasia z dakumientaŭ, što naradziłasia 1 śniežnia 1940 hoda.
Pieršaje žytło jaje — ziamlanka, u jakoj zmušanyja byli tulicca razam z kozami. Baćka tam, u vysyłcy, chutka zavioŭ inšuju siamju. A «asadnickim dzieŭkam» daviałosia vyžyvać…
Pa darozie ź dziciačaha domu ŭ Źmiainahorsku ŭ viosku Hrydźki.
Ale nie, i heta niapravilnaje słova. Maryja zaŭsiody žyła — tak, jak inšym nie dadziena, jak nie ŭmiejuć. Tam, dzie inšyja b złamalisia, ačarśćvieli dušoj, jana prachodziła z kvietkaj u vałasach, z umieńniem bačyć pryhažość, prabačać i spačuvać…
U Borkaŭskaj škole na Pružanščynie.
Maryja napisała dziasiatki knih — prozy, publicystyki, paezii, pracavała ŭ časopisach «Biełaruś» i «Nioman», u «Sielskaj haziecie». I zaŭsiody ŭsprymałasia dla mianie ŭ atačeńni kvietak… I ŭ dzivosnym sadzie, jaki haduje na leciščy… I ŭ domie, u hustoŭnym strakacieńni karcin, bukietaŭ, kamieńniaŭ i rakavinak… I ŭ jaje vieršach — kvietki, kvietki… Lileja ŭ pakryšanym buraj sadzie, napiorstka na pachavalnym pahorku, tajamničaja ałtajskaja bruniera, julovaja jasnaja kampanuła, poźnija dzikija jurhini, biełyja kanvalii…
Na Pinščynie ŭ kamandziroŭcy.
Siońnia Maryja žyvie za horadam, kala svajho sadu. U jaje surjoznyja prablemy sa zrokam — svaje dumki jana nadyktoŭvaje, i z dapamohaj historyka Aksany Jorkinaj jany traplajuć na admysłovuju staronku ŭ fejsbuku «Na pryźbie ŭ Siličach», dzie kožny moža sustrecca z Maryjaj, pačuć jaje.
I hetaja naša razmova — byccam šlach praź jaje Sad.
MAR'IN KORAŃ
— Pamiataješ svaju pieršuju sustreču z kvietkami?
— Tak… Na Ałtai… Pamiataju sopki, hory… Ja nie ŭśviedamlała, što my byli sasłanyja, što byŭ hoład, što było vielmi choładna. Tamu što ŭ mianie miełasia vola. Ja chadziła sama pa sopkach, nichto mianie nie čakaŭ: ni starejšaja siastra, ni mama. Baćka ŭžo z nami nie žyŭ. I samy darahi tvar, pieršy, jaki ŭspaminaju, — tvar pryrody. Nam dazvolili pierajechać u horad, u Źmiainahorsk, paśla reabilitacyi, tam užo žyli ŭ padvale. A kali ŭ ziamlancy, darosłyja mianie pakidali zusim maleńkuju i išli pracavać na rudnik. Pieršy ŭspamin: pryjšła viasna, stol ziamlanki pačała praciakać, na padłozie stajała łužyna. I raptam baču, što kavałak hliny, jaki zvaliŭsia sa stoli, pačaŭ ruchacca — heta była žaba… Samaje cikavaje — nie ŭspaminaju adčuvańnia hoładu. Ja ž mahła karystacca ŭsim, što ŭ mianie pad nahami: liście, trava… Nie było pradčuvańnia biady. Zdavałasia, voś jano, žyćcio, takim i pavinna być. Žuk, jaki žyvie niedzie ŭ ziamli, peŭna ž, nie markocicca, nie sumuje, nie ličyć siabie niaščasnym, što ŭ jaho takoje asiarodździe. Vychodziš z padvała i bačyš taki pryhožy śviet… Dyk voś, pamiataju, jak ja znajšła paŭzučuju pivoniu — marjin korań. I heta była takaja padzieja, što hetaja kvietka mnie sustrełasia. Jana nie buchmataja, ale pialostki vialikija, jarki koler, purpurovy. Ja adčuła asabovaść kvietki i siabie taksama. Niechta mianie vyłučyŭ narešcie! Pa siońnia pamiataju schił toj sopki…
— Kolki hadoŭ tabie było?
— Nu, moža, piać. Pa siońnia šukaju — na kirmašach, Kamaroŭcy minskaj — toj marjin korań. Kuplaju nasieńnie, mnie niešta prynosiać, ale heta nie toj marjin korań dziki… Padobny, ale jon užo buchmaty, niekim adkarekciravany… U tyja hady na ŭsie vočy maje była taja kvietka… Zdavałasia, heta nie raślina, a razumnaja istota.
KAŚMIEJA
— U tvaich vieršach časta zhadvajecca kaśmieja…
— Na Ałtai my žyli tolki za toje, što mama mahła praści, u padvale našym stajaŭ kałaŭrot, a starejšaja siastra Uładzia na prutkach viazała chustki rablonyja, biełyja, z kazinaha puchu. U padvale z nami žyli kozy. My ź siastroj niejak adnosili zakaz da žančyny… A jana kaža: «Ja zaraz vam narežu kvietak». Heta byli kaśmiei. Jany stajali vielmi husta. Cełaja działka… I ŭ mianie źjaviłasia žyvatvorčaje adčuvańnie… Tamu što nam časam davali ŭ dadatak da apłaty niejkija pradukty, rečy, a kvietki nichto nikoli nie prapanoŭvaŭ. Heta pieršy raz. Nam było vielmi važna, što ŭ nas, chudych, hałodnych, kiepska apranutych, pabačyli tych, kamu možna padaryć kvietki. Moža, tamu, što Uładzia viazała vielmi pryhožyja chustki. I śviatła ž nie było ŭ padvale, ale atrymlivałasia ŭ jaje mastactva… U mianie jość navat niekalki fotazdymkaŭ, dzie Uładzia ŭ takuju chustku zachutanaja, chustka vialikaja, chavaje ŭsiu postać.
Siniehałoŭnik.
— U ciabie jašče byli siostry, braty?
— Uładzia była sasłanaja z baćkam i maci ŭ Źmiainahorsk. A małodšyja, Hielena, Lonia, jak jaje zvali pa-chatniamu, i brat Bronik, pamierli jašče ŭ abłozie, pachavanyja ŭ Pastavach, na haradskich mohiłkach. A mama na Ałtai pamierła, i baćka. Ale jaho ŭžo chavała inšaja siamja. Darečy, ciapier u mianie raskoša…Tut, u Siličach, doŭžycca moj Ałtaj, bo kozy našaha susieda iduć na vyhan kala maich voknaŭ… Tady kliču svajho sabaku: «Malta, pahladzi: koźliki iduć!»
BIEŁAJA RUŽAČKA
— Čamu tvoj zbornik nazyvajecca «Albom dla ciotki Maryli»?
— Paśla śmierci maci ja była ŭ dziciačych damach, u Źmiainahorsku, potym u Maskvie, u Zaleśsi, potym u Rakavie. Uładzia vielmi chutka pamierła, serca nie vytrymała. Jana ŭžo na rudnikach była chvoraja. A hałoŭnaje — znajšła mianie ciotka Maryla. Ja była ŭ jaje z druhoha pa siomy kłas i ź dziciačych damoŭ na kanikuły pryjazdžała. Jana z mužam Vitalikam žyła ŭ Hrydźkach, na Pastaŭščynie. Heta radzima mamy, maja radzima. Ad Hrydziek, za kiłamietr, nie bolej, była abłoha baćkava. Chata ciotki i dziadźki maleńkaja, z adnym akiencam — budavałasia paśla vajny jak varyŭnia. Dziadźka i ciotka tady dumali, što paśla jašče pabudujuć chatu, ale tak i nie razžylisia — z hetaj varyŭni i pajšli ŭ inšy śviet. Ja nikoli nie čuła, kab maje dziadźka i ciotka havaryli, što jany biednyja. Padłoha była ziemlanaja, stracha sałamianaja… I nichto nikoli nie žaliŭsia. Nie biedavali, nie zajzdrościli, ni pra koha nie havaryli kiepska. Dla mianie jany — śviatoje siamiejstva. A pad aknom u nas rasła biełaja ružačka. I, peŭna, moj dziadźka Vitalik zaŭvažyŭ, što ŭ mianie da hetych kvietak asablivaje staŭleńnie. Jon prychodzić damoŭ i trymaje ruku za śpinaj. I raptam padnosić mnie ružu… Ale nie biełuju, a ružovuju, taksama nie sadovuju, a z kusta. «Hladzi, kaža, u Vincuka jakaja ruža jość!» I heta była pieršaja kvietka, jakuju mnie padaryŭ mužčyna — moj dziadźka. A byŭ jon «varaŭny», jak u nas kazali, nie lubiŭ razmaŭlać…
— Hetaja tvaja fraza — «Prysieła i dumaju, ci nie doŭha ja siadžu» — adtul, ad sialanskaha ŭkładu ciotki?
— Tak. Ja liču, što vola i svavola chodziać, za ruki pabraŭšysia. Ja pryvykła šanavać čas. Vielmi važna, kab u dziciaci była svaja adkaznaść. Mnie dziadźka Vitalik moh skazać: «Voś heta zrobiš, a potym kudy chočaš, tudy idzi». Heta taki zarobak, ty zarablaješ sabie volu. A kali tvaja vola zaroblenaja, u jaje zusim inakšy koler. I vakoł ciabie tady ŭsio takoje kalarovaje, buchmataje, šykoŭnaje. Ty ŭžo napoŭzaŭsia ŭ lechach, niešta vybiraŭ, pałoŭ… I raptam — vola. Dzieci pavinny, jak u žmieni, razam być usio žyćcio sa starejšymi. Ja dziŭlusia, kali naša susiedka, maładaja mama, pryvodzić svaju dačku ŭ kapialušyku z karunkami, i štoniki na joj taksama jak na davajennych śviatočnych paštoŭkach. A pobač ža ziamla dychaje, viaskoŭcam ni prysieści, ni ŭstać, ni pahulać… Mnie ŭ vioscy ŭdzień pieraapranucca ŭ niešta lepšaje niama jak. I voś hladžu ja na tuju maładuju mamu i dačku ŭ kapialušyku i dziŭlusia: na jakoje žyćcio jany raźličvajuć? Lepš pačynać ź ziamli, padymacca ad jaje. Vučyć dzicia sadzić cybulinku, ziarniatka. Nie curacca taje ziamli, nie adharodžvacca ad jaje niejkimi ŭborami, sukienkami. Treba dychać hetaj ziamloj. Tady ŭ dziciaci budzie «zaziamleńnie», jano «mahnez ziamli» stanie adčuvać. My jašče tak mała spaścihli taho, što ŭ nas pad nahami. Tolki žyvučy ŭ vioscy, možaš mieć niejkija zdarovyja adčuvańni, reakcyju na toje, što adbyvajecca.
KATALPA
— U tvaim sadzie jość lubimyja kvietki?
— Ja dziŭlusia, kali havorać: zaraz modnaja voś takaja kvietka ci voś takaja… Nie razumieju hetaha, tamu što sad pavinien mieć historyju haspadara, lustravać jaho adnosiny da ziamli. Kab było adzinstva ź im. Naprykład, kali my nabyli hety dom, u sadzie rasło vialikaje dreva katalpa, jano rodam ź Japonii, Kitaja. Były haspadar niepakoiŭsia, ci buduć na im listy viasnoj, prapanoŭvaŭ śpiłavać. Ja pačała dreva vychodžvać… I hetym letam zdaryŭsia vialiki viecier. Ja pahladzieła ŭ akno i ŭbačyła, što za noč viecier źmianiŭ katalpu. Rasachataje hallo stała inakšym, a samo dreva raźviarnułasia tvaram da ściežki, pa jakoj zvyčajna my chodzim. Da nas. I heta było tak niečakana… Jak byccam jaki čałaviek raptam skazaŭ tabie niešta dobraje. I ciapier idzieš paŭz toje dreva — abaviazkova źviartaješ uvahu na jaho. I hetym letam jano ćviło… Jarusami, vialikimi biełymi kvietkami… Jość u mianie jašče kvietka, jakaja rodam z Ałtaja, saranka. Jana abaviazkova pavinna być u mianie, jana dla mianie jak radnia. Heta takaja lileja… Jaje kareńni možna navat jeści. Nie pamiataju, mahčyma, u dziacinstvie i kaštavała jaje.
KVIECIEŃ BULBY I SAKURY
Žančyny
Majho plemia
Nie chodziać hladzieć
Na sakuru
Na višniu
Ŭ ružovym.
Jany pierapytvajuć
Adna ŭ adnoj,
Ci zaćviła ŭ harodzie
Bulba.
Drobnaja kvietka biez pachu,
Nie majučy pryhažości,
Tolki svaim źjaŭleńniem
Vabić uvahu,
Abiacaje
Ružovuju zaviaź paśpieški.
— Heta vierš z tvajho zbornika, u jakim nibyta supraćpastaŭlajucca viaskovy prahmatyzm i ramantyka tych, chto hladzić na kviecień višni… Z adnaho boku, ty spaviadaješ pryviazku da ziamli, ź inšaha — supraćstaiš zališniaj zaziemlenaści… Voś moj muž, viaskoviec pachodžańniem, nieachvotna doryć mnie bukiety… Adnojčy pryznaŭsia, što nie lubić «trupy kvietak».
— My ź im u hetym supadajem. Niadaŭna prasiła siabroŭ tolki ružy mnie nie kuplać, tamu što jany pamirajuć na druhi-treci dzień, i ja nie chaču, kab jany pamirali na maich vačach.
— Ale ž kali ty była nastaŭnicaj, tabie daryli kvietki?
— Čamuści nie pamiataju. Musić, nie było ŭ toj vioscy takoha zvyčaju. Heta Pružanščyna, vioska Barok. Tady jašče vučyłasia zavočna va ŭniviersitecie. Ja zdymała pakoj u babuli. Nichto nie moh uziać pastajalca, tolki jana zhadziłasia. U jaje byli dzień i noč adčynienyja dźviery, jak u nary. Ja hatavała na prymusie, u mianie byŭ maleńki pakoj… U Hrydźkach rasło šmat kvietak, abaviazkova harodčyki kala chaty jak pryvitańnie tym, chto idzie i jedzie pa haścincy. Žančyny viasnoj uvieś čas abmieńvalisia nasieńniem, kareńniem. A na Pružanščynie ja hetaha nie bačyła. Zatoje tam Biełaviežskaja pušča pobač.
— Zaŭsiody dziviłasia tvajmu ŭmieńniu bačyć pryhažość u detalach, jak umiejuć japonskija paety. U svaim błohu ty raskazała epizod, jak tabie ŭ dziciačym domie dali na śniadanak jaječka i jakoje heta było śviata.
— Dziadźka Vitalik byŭ pastyram, pastuchom. Da jaho prychodzili zarana ŭzimku, damaŭlalisia i ź inšych viosak, bo jon byŭ vielmi dobry pastyr, nikoli karovu abo ciala nie straciŭ. Viasnoj jon znachodziŭ hniozdy kačak, usie jajki nikoli nie zabiraŭ — tolki niekalki, kab prynieści damoŭ. I kali ja pryjazdžała ź dziciačaha doma da ciotki, jana źbirała dla mianie jajki… A ŭ Rakavie, u dziciačym domie, kali mnie davali jajka, na niejki momant mnie zdavałasia, što ja znoŭ u ciotčynaj chacie z adnym akiencam — miescy, dzie najlepiej siabie adčuvała. U jajku ŭsio tak skancentravana, takaja siła, ź jaho moža naradzicca ptušania, jak z cybuliny — kvietka lilei… I jaho možna ŭziać u ruku… U im tajamnica. Razumieješ, kali ty abiezabličany, u vas ahulnyja łožki, dvaccać u pakoi, ahulnaja vopratka, adnolkavaja… Štany, pamiataju, nazyvali «bb» — čamu, nie viedaju… Čaraviki adnolkavyja… I raptam — jajka, takaja daskanałaść u im… Da hetaha pryvyknuć, kolki ja žyvu — a žyvu ja šmat, jak ty viedaješ, — niemahčyma. Kali ja na viačeru advaru sabie jajka — heta śviata. U nas na leciščy, u košyku, jaki byŭ u kustach bezu dla dekoru, pasialiłasia sojka, vyvieła ptušaniat. I ŭ ludziej źjavilisia novyja ściežki, pamianiałasia žyćcio. My chadzili vakoł — choć praz płot leź, bo sojka, kali bačyła, što nabližaješsia, tak strakatała… Byccam jana maje ružžo, byccam jana — takaja abarona…
— U tvajoj bijahrafii byŭ i časopis «Nioman», jaki śviatkuje 75-hodździe…
— Tak, pracavała tam u adździele narysa, kali byŭ redaktaram Anatol Kudraviec. Pamiataju, što pracavali sa mnoj Branisłaŭ Sprynčan, Edzik Kaśpiarovič. Prychodzili ŭ redakcyju Michaś Stralcoŭ, Kastuś Tarasaŭ…
— Heta było ŭ vaśmidziasiatyja?
— Nie zhadaju. Viedaješ, peŭna, mnie tak nakanavana: ja ŭsio žyćcio nie viedała, kolki mnie hadoŭ, i ličby pa siońnia nie zapaminaju, adčužanaść u mianie da ličbaŭ.
— A jašče ty skazała ŭ svaim błohu: «Kali ty žyvieš u časie, u jakim žyvie repier, u ciabie abaviazkova pavinna być niešta ad repiera»…
— Mnie prosta vielmi cikava, što takoje vuličnyja tancy. Moža, ja ŭ svaich hadach mušu prasić prabačeńnia za toje, što mnie heta cikava, — ale mnie cikava. Jak jany ruchajucca, ich muzyka… I da mianie jana dachodzić. Mnie cikava, što pišuć maładziejšyja: i Nasta Kudasava, i Taćciana Skarynkina, i Hieorhij Bartaš, i Andrej Horvat, i Volha Złotnikava dy mnohija inšyja. Aksana Jorkina čytaje mnie publikacyi, bo sama ja ŭžo nie mahu. Vielmi rada, što mahu padzialicca ŭražańniami na staroncy «Na pryźbie ŭ Siličach» u «Fejsbuku». I apošniaje: kali adzinoki čałaviek nie adčuvaje siabie adzinokim, heta značyć, što pobač ź im znachodzicca Boh. Hetaje vysłoŭje mianie vielmi padtrymlivaje.
Novaja kniha Maryi Vajciašonak pradajecca ŭ «Akademknizie».
