Pratesty suprać falsifikacyi vybaraŭ. Sierabranka, Minsk. Fota Nadziei Bužan.
U kožnaj dziaržavie zakanadaŭstva źmiaščaje pravy čałavieka, inšyja jurydyčnyja normy i praduhledžvaje sposaby ich abarony ŭ vypadku parušeńnia. Da takich sposabaŭ mohuć naležać zvaroty ŭ sudy, inšyja dziaržaŭnyja orhany, mižnarodnyja arhanizacyi.
Adnak byvaje, što ŭ dziaržavie ŭstanoŭleny aŭtarytaryzm, i asoby, jakija znachodziacca va ŭładzie, majuć adnu metu — utrymlivać hetuju ŭładu lubymi srodkami. Karystajučysia ŭładnymi resursami, jany parušajuć tyja jurydyčnyja normy, realizacyja jakich pieraškadžaje ich panavańniu, i błakirujuć usie sposaby jurydyčnaj abarony.
Čaściej za ŭsio heta normy ab vybarach, refierendumach, palityčnych i asabistych pravach čałavieka. Zaležnyja ad praviciela sudy dy inšyja orhany fiktyŭna razhladajuć spravy ab abaronie takich normaŭ, a rašeńni mižnarodnych arhanizacyj nie vykonvajucca.
Aŭtarytarnaj uładaj stvarajecca bačnaść zakonnaści, a sproby hramadzian ci arhanizavanaj apazicyi ŭździejničać na dadzienuju ŭładu, naadvarot, abjaŭlajucca pa-za zakonam albo ihnarujucca.
Ci isnuje sposab vypraŭleńnia hetaha stanovišča? Zakonam (pisanym aktam dziaržavy) jon zvyčajna nie praduhledžany, ale ci praduhledžany jon pravam?
Adkazać na pastaŭlenyja pytańni «nie», značyć admović pravu ŭ žyćciazdolnaści, abaviazkovaści i trapić u jurydyčny tupik.
Atrymajecca, što prava dapuskaje ŭłasnaje źniščeńnie.
Usialakaje prava asoby, naroda ŭklučaje ŭ siabie mahčymaść jaho abarony, prytym jana pavinna być dastatkovaj dla maksimalna ažyćciaŭlalnaha adnaŭleńnia dziejańnia prava.
U vypadku z aŭtarytarnaj uładaj sposab takoj abarony isnuje, jon viadomy navucy i praktycy: heta prava na supraciŭleńnie pryhniotu.
Zychodziačy z pravavoj łohiki, dadzienaje prava treba pryznavać u kožnaj dziaržavie, niezaležna ad taho, ci zamacavana jano ŭ zakonie, u tym liku asnoŭnym zakonie — kanstytucyi. Jaho možna nazvać pravam na nieabchodnuju abaronu ŭ šyrokim sensie.
Prava na supraciŭleńnie pryhniotu naležyć kožnamu hramadzianinu dziaržavy, hrupie hramadzian i narodu całkam. Dazvalajecca jaho realizacyja lubym z hetych subjektaŭ.
Prava na supraciŭleńnie pryhniotu achoplivaje roznyja formy baraćby hramadzian i naroda:
- niehvałtoŭnaje supraciŭleńnie, naprykład, praviadzieńnie masavych mierapryjemstvaŭ, niezaležna ad taho, ci sankcyjanavany jany ŭładami;
- admova padparadkoŭvacca, h. zn. vykonvać akty orhanaŭ dziaržavy i patrabavańni pradstaŭnikoŭ ułady;
- ihnaravańnie dziaržaŭnych tavaraŭ dy pasłuh;
- zabastoŭki.
Kali zabastoŭka pravodzicca ŭ miežach pracoŭnych adnosin, to rabotniki majuć prava vyłučać patrabavańni tolki pa ekanamičnych i sacyjalnych pytańniach, jakija ŭvachodziać u kampietencyju najmalnika. Adnak padčas zabastoŭki, jakaja pravodzicca ŭ paradku supraciŭleńnia pryhniotu, dazvalajecca zajaŭleńnie i palityčnych patrabavańniaŭ, u tym liku źniaćcia aŭtarytarnaha praviciela.
Kab supraciŭleńnie było pravamiernym, nieabchodna prytrymlivacca peŭnych umoŭ:
- maje miesca likvidacyja ŭładaj kanstytucyjnaha ładu, h. zn. sistematyčnaje ci hrubaje parušeńnie słužbovymi asobami kanstytucyjnych pryncypaŭ — najbolš važnych jurydyčnych normaŭ;
- pravamiernaść metaŭ: narodnaje supraciŭleńnie imkniecca prymusić uładu da vykanańnia kanstytucyjnych pryncypaŭ albo źniać pradstaŭnikoŭ aŭtarytarnaj ułady i pryciahnuć ich da adkaznaści;
- suraźmiernaść (praparcyjanalnaść): narodnaje supraciŭleńnie pavinna być suraźmiernym, adekvatnym antypravavym mieram aŭtarytarnaj ułady, nie pieravyšać miežaŭ nieabchodnaha supraciŭleńnia.
Dapuščalna źviartacca da supraciŭleńnia, kali inšyja sposaby abarony prava niemahčymyja ci nieefiektyŭnyja.
Jak vyznačana č. 2 art. 3 biełaruskaj Kanstytucyi, lubyja dziejańni pa źmianieńni kanstytucyjnaha ładu i dasiahnieńni dziaržaŭnaj ułady hvałtoŭnymi mietadami, a taksama šlacham inšaha parušeńnia zakonaŭ karajucca zhodna z zakonam. Adnak pryviedzienaja norma nie zabaraniaje supraciŭleńnia pryhniotu; jana nakładaje zabaronu, naadvarot, na dziejańni pa ŭzurpacyi ŭłady, u tym liku jaje ŭtrymańni nasupierak Kanstytucyi.
Prava na supraciŭleńnie pryhniotu zamacavana ŭ preambule Usieahulnaj dekłaracyi pravoŭ čałavieka, pryniataj Hienieralnaj asamblejaj AAN, a taksama ŭ kanstytucyjach Hiermanii, Hrecyi, Słavakii, Azierbajdžana i niekatorych inšych krain.
Pavodle art. 32 Asnoŭnaha zakona Słavakii, «hramadzianie majuć prava supraciŭlacca kožnamu, chto robić zamach na ažyćciaŭleńnie demakratyčnych pravoŭ i svabod čałavieka i hramadzianina, praduhledžanych hetaj Kanstytucyjaj, kali dziejnaść kanstytucyjnych orhanaŭ i dziejsnaje vykarystańnie srodkaŭ, praduhledžanych zakonam, źjaŭlajucca niemahčymymi».
Hrečaskaja Kanstytucyja ŭ č. 4 art. 120 vyznačaje: «Vykanańnie Kanstytucyi daviarajecca patryjatyzmu hrekaŭ, jakija pravamocny i abaviazany supraciŭlacca ŭsimi srodkami ŭsialakaj sprobie jaje hvałtoŭnaj admieny».
Naš Asnoŭny zakon nie ŭtrymlivaje hetkich farmulovak. Nieabchodna ŭklučyć ich u novuju Kanstytucyju. Ale navat u ciapierašniaj Kanstytucyi Biełarusi prava na supraciŭleńnie pryhniotu vynikaje z zamacavanaha ŭ art. 7 pryncypu viaršenstva prava.
