8 kastryčnika ŭ Vilni adbyłosia pasiedžańnie dziaržaŭnaj kamisii ŭ spravie pierapachavańnia paŭstancaŭ 1863 hodu, čyje pareštki na pačatku 2017-ha byli znojdzienyja na Hiedziminavaj (Zamkavaj) hary, piša «Radyjo Svaboda».
Ad biełaruskaj hramady byŭ zaprošany staršynia Tavarystva biełaruskaj kultury ŭ Litvie Aleś Adamkovič, taksama dałučylisia katalickija biskupy ź Litvy, Polščy i Biełarusi.
U časie narady treba było ŭchvalić kančatkovy varyjant prahramy ŭšanavańnia dvuch dziasiatkaŭ paplečnikaŭ Kastusia Kalinoŭskaha, asudžanych na śmierć carskim režymam. Zbolšaha hetaja zadača vykananaja, adznačyŭ u hutarcy sa Svabodaj spadar Adamkovič.
Što da pytańnia mahčymaj pieradačy pareštkaŭ samoha Kalinoŭskaha ŭ Biełaruś, pra što prasili kiraŭnictva Litvy lidery biełaruskaj hramadzkaj dumki, jano ŭ paradku nia značyłasia. Naadvarot, razam ź inšym lideram paŭstanckaha ruchu Zyhmundam Sierakoŭskim Kastuś Kalinoŭski atrymaje značna bolšyja znaki pašany i ŭvahi ŭ Litvie.
Trochdzionnaja ŭračysta-žałobnaja cyrymonija
Zhodna z rašeńniem kamisii, uračysta-žałobnaja cyrymonija zojmie try dni.
20 listapada truny z hierojami dastaviać u vilenski Nižni zamak (Pałac vaładaroŭ). Pakul nie ŭdakładniajecca, ci adkryjuć tudy volny dostup usim achvotnym, ale vyhladaje, što nie. Ahułam budzie dva dziasiatki skrynak z pareštkami, choć kalumbaryj u Rosach raźličany na 21.
Sprava ŭ tym, što litoŭskija navukoŭcy zdoleli identyfikavać usich zahinułych, aproč ksiandza Stanisłava Išory. Jość hienetyčnyja dadzienyja dvuch naščadkaŭ jahonych plamieńnikaŭ, jakija žyvuć u Litvie i Polščy. I analiz pakazaŭ, što siarod pachavanych niama Išory. Daśledčyki majuć hipotezu, što ŭ pačatku XX stahodździa śviatara ŭdałosia pierapachavać u kaściole Śviatoha Mikałaja ŭ Vilni, ciapier hetaja versija praviarajecca. Tamu raźvitalnaja cyrymonija projdzie bieź Išory, choć na Rosach niša dla jaho padrychtavanaja.
Vid na Nižni zamak z hary Hiedzimina, dzie znajšli pareštki paŭstancaŭ.
U pałacy truny ź hierojami prabuduć da 22 listapada i, jak planujecca, ranicaj ich pieraniasuć u Vilenski katedralny kaścioł Śviatych Stanisłava i Ŭładzisłava, dzie projdzie ŭračystaja imša, a taksama z pramovami vystupiać aficyjnyja pradstaŭniki Litvy i Polščy.
Uzrovień biełaruskaj dziaržaŭnaj prysutnaści dahetul nieviadomy. Jak było zajaŭlena padčas pasiedžańnia, zaprašeńnie ŭ Miensk nakiravanaje, ale nijakaha adkazu pakul niama.
Paśla hetaha paŭstancaŭ pieraviazuć na mohiłki Rosy, dzie dla ich zaviaršajuć abstalavańnie admysłovaha panteona.
Plan žałobnych imprezaŭ 22 listapada
11.00—11.45 Raźvitańnie hramadzkaści z paŭstancami.
12.00 Pačatak uračystaj imšy ŭ katedralnym kaściole.
13.20 Vynas pareštkaŭ hierojaŭ z katedry i piešaja pracesija na mohiłki Rosy. Kalinoŭskaha i Sierakoŭskaha paviazuć na łafiecie, inšych paŭstancaŭ — na katafałkach.
14.00 Cyrymonija pachavańnia pareštkaŭ u kalumbaryi neahatyčnaj kaplicy. Dla lideraŭ paŭstańnia buduć abstalavanyja pačesnyja miescy.
Kiraŭnictva Litoŭskaj televizii źbirajecca arhanizavać žyvuju tranślacyju na Pieršym nacyjanalnym kanale, taksama ŭ peŭnych miescach na šlachu pracesii pastaviać vialikija ekrany, kudy budzie bujnym planam vyvodzicca karcinka.
Na pasiedžańni kamisii taksama mierkavałasia padniać pytańnie vizavaj padtrymki dla biełarusaŭ, jakija nie chacieli b prapuścić histaryčnuju padzieju. Bo vyhladaje, što z ulikam važnaści asoby Kastusia Kalinoŭskaha dla Biełarusi kolkaść udzielnikaŭ pierapachavańnia budzie vymiaracca tysiačami.
Pavodle Alaksandra Adamkoviča, vice-kancler uradu Litvy Dejvidas Matulonis zajaviŭ, što biełarusy vartyja takoha padarunka, tamu Ministerstvu zamiežnych spraŭ daručana papracavać nad realizacyjaj takoj mahčymaści.
Kab nie stvarać zatoraŭ na pamiežnych pierachodach, dla razhruzki patoku mohuć być zadziejničanyja prapusknyja punkty z Łatvijaj i Polščaj.
Try movy dla hierojaŭ
Jak raskazvała Svaboda, dvojčy ciaham 2016 hodu na hary Hiedzimina ŭ Vilni zdarylisia mocnyja apoŭźni. Paŭstała pahroza, što moža nia vytryvać słavutaja vieža, pomnik historyi i kultury ChIV stahodździa. U studzieni 2017-ha pieršymi tam pačali pracavać archieolahi — i litaralna praź niekalki dzion im adkryłasia pachavalnaja jama, u jakoj, zhodna z paźniejšymi antrapalahičnymi daśledavańniami, lažaŭ Kastuś Kalinoŭski. Ahułam znajšli pareštki 21 paŭstanca.
Adrazu paśla hetych znachodak była stvoranaja Dziaržaŭnaja kamisija ŭ spravie pierapachavańnia pad kiraŭnictvam premjer-ministra Litvy Saŭlusa Skviarnialisa. Litoŭski ŭrad raspačaŭ pieramovy nakont budučaj memaryjalizacyi z Polščaj i Biełaruśsiu. Ale, kali polskija ŭłady aktyŭna supracoŭničali, u Miensku asablivaha zacikaŭleńnia nia vyjavili.
Pareštki Kastusia Kalinoŭskaha Photo: G. Grižas, V. Steponaitis.
Spačatku ŭ Vilni z pryčyny pasiŭnaści biełaruskaha ŭradu vyrašyli, što nadpisy na mahiłach buduć pa-litoŭsku i pa-polsku. Tolki kali biełaruskaja hramadzianskaja supolnaść vykazała pratest, da moŭnaha pytańnia viarnulisia znoŭ.
Zhodna z kančatkovym prajektam, kožnaje nadmahille budzie padpisanaje na troch movach, a na ahulnym stendzie jašče dadasca anhielskaja: «Na hetym miescy pachavanyja ŭdzielniki paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ i jaho kiraŭniki Zyhmunt Sierakoŭski i Kastuś Kalinoŭski».
Sioleta ŭ kancy vieraśnia niekalki dziasiatkaŭ biełaruskich intelektuałaŭ padpisalisia pad zvarotam da litoŭskich uładaŭ, kab pieradać pareštki adnaho z hałoŭnych nacyjanalnych hierojaŭ dla pierapachavańnia ŭ Biełarusi. Za niekalki dzion inicyjatyvu padtrymali blizu 5 tysiač čałaviek. Adnak ideja była raskrytykavanaja apanentami, jakija ličać, što sučasny režym u Miensku nia zdolny hodna ŭšanavać Kalinoŭskaha, jakoha prapahanda ličyć «polskim paŭstancam».
Apošni spačyn paplečnikaŭ
Litoŭski ŭrad u vyniku kansultacyjaŭ pryjšoŭ da vysnovy, što nia budzie razhladać prośbu pradstaŭnikoŭ biełaruskaj hramadzkaści, pakolki nie atrymlivaŭ aficyjnaj prośby ad vyšejšaha kiraŭnictva krainy ab pierapachavańni pareštkaŭ u Biełarusi. Takim čynam, 22 listapada Kalinoŭski znojdzie apošni spačyn na mohiłkach Rosy pobač sa svaimi paplečnikami.
Paŭstańnie 1863—1864 hadoŭ było suprać rasiejskaha panavańnia i za adnaŭleńnie Rečy Paspalitaj u miežach 1772 hodu. Pavodle aficyjnych źviestak, u Biełarusi i Litvie amal dźvie sotni paŭstancaŭ pakarali śmierciu, prykładna 850 asudzili na katarhu, bolš za 12 tysiač sasłali i vysielili z kraju.
Miesca pachavańnia mnohich lideraŭ narodnych vystupaŭ bolš za paŭtara stahodździa było nieviadomym. U vypadku z Kastusiom Kalinoŭskim i jahonymi adnadumcami niečakana dapamoh pryrodny faktar — apoŭzień na vilenskaj hary Hiedzimina. Paśla pačatku budaŭničych rabot i raskopaŭ udałosia znajści i identyfikavać frahmenty kaściej dvuch dziasiatkaŭ asobaŭ, jakich akupacyjnaja administracyja asudziła na śmierć.
Zhodna z balistyčnymi i antrapalahičnymi daśledavańniami znojdzienych u Vilni pareštak, častka paŭstancaŭ zahinuła na šybienicy, astatnich — rasstralali. Pieršyja prysudy byli vykananyja ŭ traŭni 1863-ha, apošniaj achviaraj staŭ Kastuś Kalinoŭski, jakoha publična paviesili 22 sakavika 1864 hodu na Łukiskim placy — hałoŭnym miescy ekzekucyi.
Cieły zabitych nie viarnuli svajakam dla pachavańnia, a paskidali ŭ biezymiennyja jamy na terytoryi fartecyi, uźviedzienaj na zahad rasiejskaj administracyi na hary Hiedzimina ŭ 1831 hodzie.
