Tadevuš Havin
U Sajuzie palakaŭ Biełarusi ličać, što pačałasia novaja chvala cisku na nacyjanalnuju mienšaść. Heta źviazana z tym, što dvum nastaŭnikam hramadzkaj polskaj škoły imia karala Stefana Batoryja ŭ Horadni nie praciahnuli dazvołu zastavacca ŭ Biełarusi. Čakajecca, što na nastupnym tydni mohuć vysłać jašče niekalkich nastaŭnikaŭ.
«Aŭtarytarnyja režymy zaŭsiody sprabujuć źmienšyć kolkaść etničnych mienšaściaŭ. Takim čynam jany chočuć uniknuć nacyjanalna-kulturnych i moŭnych patrabavańniaŭ ź ichnaha boku», — havoryć u interviju Svabodzie Tadevuš Havin, pieršy kiraŭnik Sajuzu palakaŭ Biełarusi.
Jašče ŭ 1988 hodzie jaho abrali kiraŭnikom Polskaha kulturna-aśvietnickaha tavarystva imia Adama Mickieviča. Praz dva hady jon uznačaliŭ SPB i staršyniavaŭ u hetaj arhanizacyi da 2000 hodu. Siońnia Tadevuš Havin zajmajecca navukovaj dziejnaściu.
U interviju Svabodzie jon raskazaŭ pra asnoŭnyja pahrozy dla palakaŭ u Biełarusi, kaho ličyć hałoŭnym sajuźnikam biełaruskich palakaŭ, pra svaje staŭleńnie da terminu «Kresy» i adkazaŭ na pytańnie, ci pahražaje palakam biełaruski nacyjanalizm.
«Pierapisy nasielnictva ŭ Biełarusi — adzin z metanakiravanych elementaŭ depalanizacyi krainy»
— Vakoł palakaŭ u Biełarusi dy ich kolkaści šmat błytaniny. Niechta ich nazyvaje spalanizavanymi biełarusami, inšyja kažuć, što ich bolš za miljon. Spačatku raźbiaremsia ŭ terminach. Chto jość palakam u Biełarusi?
— Palaki ŭ Biełarusi — heta miascovaje nasielnictva, jakoje stahodździami žyvie na hetaj ziamli. Heta hramadzianie, jakija ŭnosiać svoj układ u jaje raźvićcio, u tym liku i ekanamičnaje, nie atrymlivajučy pry hetym ad dziaržavy ŭzamien ničoha ci amal ničoha dla padtrymańnia svajho nacyjanalna-kulturnaha i moŭnaha raźvićcia. Što da kolkaści palakaŭ, to tut varta ŭzhadać pra pierapisy. Polskija i biełaruskija navukoŭcy dakazali, što kožny čarhovy pierapis nasielnictva ŭ BSSR, pačynajučy z 1926 h., a paźniej i u Respublicy Biełarusi, byŭ adnym z metanakiravanych elementaŭ depalanizacyi krainy.
— Jakim čynam?
— Apošni saviecki pierapis nasielnictva ŭ 1989 hodzie pakazaŭ, što ŭ BSSR žyli 417 tysiač palakaŭ. A ŭžo pieršy pierapis nasielnictva ŭ suverennaj Biełarusi ŭ 1999 hodzie zafikasvaŭ źmianšeńnie ich ličebnaści bolš čym na 20 tysiač. I heta, zaŭvažcie, va ŭmovach, kali na chvali «pierabudovy» palaki atrymali mahčymaść dla svajho nacyjanalnaha adradžeńnia. U škołach tady pačali vykładać polskuju movu: u 1996 u Horadni, u 1999 — u Vaŭkavysku. Adkryvajucca škoły z vykładańniem na polskaj movie, pabudavanyja na srodki polskaj dziaržavy. U 1992 hodzie pačynaje vydavacca štotydniovaja hazeta na polskaj movie «Głos znad Niemna» z nakładam ad 8 da 12 tysiač. Stvaralisia dziasiatki polskich ansamblaŭ, u Horadni vychodzili raz u tydzień pieradačy na polskaj movie ŭ televizii i radyjo.
Pa ŭsioj krainie budavalisia damy polskaj kultury. Palaki kinulisia da aktyŭnaj hramadzkaj dziejnaści, zaśviedčyli svaju polskaść. U Sajuzie palakaŭ tady było amal 30 tysiač čałaviek. Ale pry ŭsim hetym pierapis nasielnictva pakazvaje zusim inšaje. Čarhovy pierapis 2009 hodu pamianšaje kolkaść palakaŭ u paraŭnańni z 1999-m užo bolš čym na sto tysiač. Nas stanovicca ŭžo 295 tysiač.
— Heta mahło być vynikam i inšych pryčynaŭ. Starejšyja, narodžanyja da vajny, pamirali, a maładyja ŭśviedamlali siabie ŭžo inakš.
— Ja dapuskaju, što isnavaŭ praces, kali ludzi, narodžanyja ŭ polskich siemjach, śviadoma padčas pierapisu vybirali inšuju nacyjanalnaść, pryličajučy siabie da biełarusaŭ ci rasiejcaŭ, ale i ŭ hetym vypadku taki praces nia moh zakranuć dziasiatki tysiač palakaŭ.
— Dziela čaho ŭładam źmianšać kolkaść palakaŭ, kali navat pry kamunistach nichto nie asprečvaŭ, što polskaja mienšaść isnuje?
— Aŭtarytarnyja režymy zaŭsiody sprabujuć źmienšyć kolkaść etničnych mienšaściaŭ. Takim čynam jany chočuć uniknuć nacyjanalna-kulturnych i moŭnych patrabavańniaŭ ź ichnaha boku. Praściej skazać: «U nas niama nijakich palakaŭ», čym vyrašać ichnyja zakonnyja patrabavańni nacyjanalna-kulturnaha raźvićcia. Tamu čarhovy pierapis vynikami, biez usialakaha sumnievu, budzie padobny na papiarednija. Darečy, vyniki papiaredniaha pierapisu nie ličyła sapraŭdnymi i Tavarystva biełaruskaj movy.
Ź inšaha boku, kali pryniać za aksijomu, što apošni pierapis nasielnictva praŭdzivy, to tady my majem poŭny pravał nacyjanalnaj palityki što da polskaj nacyjanalnaj mienšaści ŭ Biełarusi. U dziaržavie, dzie nacyjanalnaja mienšaść pačuvajecca kamfortna, jaje kolkaść nie źmianšajecca tempami, jakija pahražajuć jejnamu źniknieńniu. Zaŭsiody choć maleńki, ale pavinien być pryrost.
— Dyk kali vyniki možna interpretavać u abodva baki, jakija całkam sabie supiarečać, ci možna toj pierapis uvohule ličyć niečym važnym?
— Viadoma, pierapis nasielnictva dla nas važny. Jon pakazvaje, dzie i kolki palakaŭ žyvie ŭ Biełarusi, heta dapamahaje polskim hramadzkim arhanizacyjam planavać pracu ź imi, intehravać ich u polskuju hramadzianskuju supolnaść. Biełaruś u perspektyvie stanie volnaj demakratyčnaj krainaj, dzie buduć svabodnyja vybary — prezydenta, u parlament, u miascovaje samakiravańnie. U takich umovach palaki Biełarusi buduć mieć mahčymaści ŭpłyvać na miascovuju i centralnuju ŭładu praz svaich pradstaŭnikoŭ, abranych u hetyja orhany. Heta budzie nia horš, čym siońnia majuć palaki ŭ Litvie, ja ŭ heta vieru. Voś tady i budzie realna vidać, kolki ž nasamreč nas žyvie ŭ Biełarusi.
«Akcyju «Maładych Kresaŭ» treba było pravodzić pa ŭsioj Biełarusi»
— Niadaŭna maładyja palaki Haradzienščyny z arhanizacyi «Maładyja Kresy» zaklikali palakaŭ zapisvacca ŭ pierapisie palakami. Hetaja akcyja była nieadnaznačna ŭspryniataja ŭ Biełarusi. Jak vy da jaje staviciesia?
— Sama inicyjatyva mnie padabajecca. Dobra, što hetym pytańniem zajmajecca maładoje pakaleńnie palakaŭ. Padabajucca ich maładyja abliččy. Jany, ničoha nie bajučysia i nie saromiejučysia, reklamujuć hetuju kampaniju. Nie padabajecca, što dla realizacyi hetaha prajektu vybrana tolki Horadzienskaja vobłaść.
Čytajcie taksama: «Kresovaja moładź» zaklikaje zapisvacca na pierapisie palakami. Apieluje da Kalinoŭskaha i Kaściuški
Akcyju treba było pravodzić pa ŭsioj Biełarusi. Niaŭdała, na moj pohlad, abranaja forma jaje praviadzieńnia. Akcyju treba pravodzić takim čynam, kab vyklikać padtrymku inšych nacyjanalnaściaŭ, a nie naadvarot — jaje niepryniaćcie. Akramia taho, «žest Kazakieviča», jaki pakazvaje dziaŭčyna na plakacie, na moj pohlad, nie zusim darečny. Karystajučysia nahodaj, zaklikaju biełaruskich palakaŭ padčas pierapisu zapisvacca palakami, a ŭ jakaści rodnaj movy nazyvać polskuju.
— A što vy ličycie najbolšaj pahrozaj dla biełaruskich palakaŭ?
— Adsutnaść žadańnia biełaruskich uładaŭ vykonvać imi ž pryniatyja zakony, datyčnyja pravoŭ polskaj nacyjanalnaj mienšaści. Siarod ich i ŭziatyja na siabie abaviazańni ich raźvivać, zamacavanyja ŭ dvuchbakovym Dahavory pamiž Biełaruśsiu i Polščaj «Ab dobrasusiedztvie i družalubnym supracoŭnictvie», padpisanym u Varšavie 23 červienia 1992 hodu. Na žal, uziatyja na siabie abaviazańni stvarać ničym nie abmiežavanyja mahčymaści dla raźvićcia nacyjanalna-kulturnych patrebaŭ biełaruskich palakaŭ biełaruski bok całkam nie vykonvaje.
«Mianie turbuje pierachod aktyŭnych palakaŭ u biełarusy»
— I jakaja z hetaha vynikaje najbolšaja prablema dla polskaj mienšaści ŭ Biełarusi?
— Metanakiravanaja, ničym nie abhruntavanaja, biaspraŭnaja, z nadumanych pryčynaŭ dezyntehracyja Sajuzu palakaŭ Biełarusi ŭ 2005 hodzie. U vyniku praviedzienaj specyjalnaj aperacyi suprać SPB, kiravanaha Andžalikaj Borys, arhanizacyi stvaryli vielmi ciažkija ŭmovy pracy dziela dalejšaha adradžeńnia polskaj movy i kultury.
U biełaruskich uładaŭ całkam niama žadańnia raźvivać polskamoŭnuju adukacyju ŭ krainie, vykładańnie polskaj movy ŭ dziaržaŭnych škołach.
Biełaruskija ŭłady daviali da bankructva i zakryćcia zabranuju ŭ SPB adzinuju u krainie štotydniovuju polskamoŭnuju hazetu «Głos znad Niemna». Z kabelnych antenaŭ i sietak byli vyviedzienyja polskija telekanały.
Jość i jašče adna prablema, jakaja mianie asabista turbuje. Dobra adukavanyja i aktyŭnyja ŭ palityčnaj, hramadzkaj, ekanamičnaj i relihijnaj dziejnaści asoby śviadoma pierachodziać z polskaj nacyjanalnaści ŭ biełaruskuju. Jany vielmi šmat robiać dla raźvićcia biełaruskaj hramadzianskaj supolnaści, i heta varta ŭchvalać. Ja liču, što ichnaja praca była b bolš vysoka acenienaja, kali b toje ž samaje jany rabili jak pradstaŭniki biełaruskich palakaŭ. Heta maja asabistaja dumka, i ja jaje nikomu nie naviazvaju.
— Kaho vy siońnia ličycie hałoŭnym sajuźnikam palakaŭ u Biełarusi ŭnutry krainy?
— Pra sajuźnikaŭ treba było b spytać kiraŭnictva SPB, bo hetaja arhanizacyja jość sapraŭdnym pradstaŭnikom intaresaŭ polskaj nacyjanalnaj mienšaści ŭ Biełarusi. Z maich asabistych nazirańniaŭ — mahu skazać, što kali SPB ciarpieŭ u 2005 hodzie ad dezyntehracyi z boku uładaŭ, to na dapamohu jamu pryjšli praktyčna ŭsie biełaruskija demakratyčnyja hramadzkija arhanizacyi i dźvie palityčnyja partyi — BNF i AHP.
— Ci jość siońnia niejkija kanflikty abo surjoznyja nieparazumieńni pamiž palakami i biełarusami ŭ Biełarusi?
— Mnie ničoha nieviadoma pra kanflikty pamiž palakami i biełarusami. Prynamsi, ja pra ich ničoha nia čuŭ. Nieparazumieńni mohuć być i, pa ŭsioj vierahodnaści, peryjadyčna zdarajucca, i heta narmalna. Nia mohuć usie dumać i pastupać adnolkava.
«U terminie «Kresy» niama niejkaha schavanaha, złoha namieru, skiravanaha suprać Biełarusi»
— Vielmi časta nervovuju reakcyju ź biełaruskaha boku vyklikaje vykarystańnie polskaj mienšaściu terminu «Kresy» u naźvie zachodniaj Biełarusi. Navošta heta polskaj mienšaści ŭ nazvach ansamblaŭ i publičnaj prastory?
— Ja dumaju, što tut niama niejkaha schavanaha, złoha namieru, skiravanaha suprać Biełarusi. Dapuskaju, što peŭnyja koły biełaruskaj hramadzianskaj supolnaści heta moža razdražniać. Tamu ja źjaŭlajusia prychilnikam nievykarystańnia ŭ našaj dziejnaści terminaŭ i paniaćciaŭ, jakija kidali b cień padazreńniaŭ na sumlennaść i adkrytaść našaj kulturnaj i adukacyjnaj dziejnaści i šukali pry hetym niaisnaje «inšaje dno».
— Tym nia mienš, hety termin isnuje i razdražniaje. Ci možna niejak pahadzić polski naratyŭ pra «Kresy» i biełaruski pohlad na etničnyja ziemli Zachodniaj Biełarusi?
— Paślavajennyja miežy ŭ Eŭropie ŭstanoŭlenyja rašeńniami Jałcinskaj i Potsdamskaj kanferencyjaŭ. Ni kiraŭnictva Polščy, ni kiraŭnictva Biełarusi ich nieparušnaści nie asprečvajuć. Zaŭsiody ŭ kožnym hramadztvie znojducca ludzi i siły, jakija buduć vykarystoŭvać hety naratyŭ u niejkich svaich pryvatnych intaresach.
— Jak vy staviciesia da vykarystańnia mapaŭ mižvajennaj Polščy i BNR u hramadzkaj prastory abiedźviuch dziaržavaŭ?
— Spakojna, kali heta tyčycca histaryčnych padziejaŭ z našaj ahulnaj historyi.
— Što vy ličycie bolšaj pahrozaj dla palakaŭ: rusifikacyju ci biełarusizacyju?
— Siońnia ŭžo pozna kazać pra niebiaśpieku rusyfikacyi ci biełarusizacyi dla palakaŭ. Tatalnaja prymusovaja rusyfikacyja palakaŭ — heta fakt, jaki ŭžo adbyŭsia. Bolš za 200 hadoŭ palaki, jakija žyvuć na terytoryi sučasnaj Biełarusi, (za vyklučeńniem karotkaha histaryčnaha 18-hadovaha peryjadu, kali Zachodniaja Biełaruś była ŭ składzie II Rečy Paspalitaj) zaznali tatalnuju prymusovuju rusyfikacyju. Heta hałoŭnaja pryčyna taho, što mnohija z nas nia viedajuć siońnia rodnaj movy, ale, na ščaście, nie admovilisia pry hetym ad svajoj polskaj nacyjanalnaści. Mnohija biełarusy siońnia taksama zrusyfikavanyja i ŭ štodzionnym žyćci vykarystoŭvajuć rasiejskuju movu, ale pry hetym zastajucca biełarusami.
— Što moža źmianić hetuju sytuacyju?
— Vyjście dla zrusyfikavanych palakaŭ va ŭstanaŭleńni ŭ Biełarusi biełaruskaj movy jak adzinaj dziaržaŭnaj. Heta dazvoliła b nacyjanalnym mienšaściam u biełaruskich škołach, zamiest času adviedzienaha na vyvučeńnie rasiejskaj movy i litaratury, vyvučać svaje rodnyja movy. Nacyjanalnaj mienšaściu ŭ Respublicy Biełarusi źjaŭlajucca i rasiejcy, praŭda, pastaŭlenyja ŭładami dziaržavy ŭ pryvilejavanaje stanovišča.
«Biełaruski nacyjanalizm źniknie sam pa sabie»
— Ci bačycie vy biełaruski nacyjanalizm i ci ličycie hetuju źjavu niebiaśpiečnaj dla biełaruskich palakaŭ?
— Kali jon i jość, to ja razumieju jaho pryčyny. Jon źniknie sam pa sabie, kali Biełaruś stanie biełaruskaj. Kali ž biełaruski nacyjanalizm niasie pahrozu isnavańnia ŭ dziaržavie inšym nacyjanalnaściam, to heta ŭžo niebiaśpiečnaja źjava. Ja viedaju siońnia ŭ Biełarusi ludziej, pohlady i pierakanańni jakich mnie nie padabajucca, i jany niasuć peŭnuju niebiaśpieku dla hramadzianskaj supolnaści, ale, na ščaście, mienavita tamu jany nikoli nie pryjduć da ŭłady. Pryviadu tolki adzin prykład, nie nazyvajučy proźvišča hetaha biełaruskaha nacyjanalista. Jon niadaŭna publična na staroncy adnoj z sacyjalnych sietak zajaviŭ: «Kali my pryjdziem da ŭłady, to ŭ Horadni palakam učynim druhuju Vałyń». Dumaju, kamentary tut zališnija.
— A što jość harantyjaj dobrych adnosinaŭ pamiž palakami i biełarusami ŭ Biełarusi?
— Uzajemaparazumieńnie i ŭzajemnaja padtrymka. Mocnaja, dobra arhanizavanaja polskaja mienšaść u Biełarusii pavinna być u intaresach biełaruskaj demakratyčnaj hramadzianskaj supolnaści, bo jana źjaŭlajecca sajuźnikam u baraćbie za eŭrapiejskuju Biełaruś ź jaje eŭrapiejskimi kaštoŭnaściami. Skončyć svaje razvahi na temu biełaruskich palakaŭ ja chacieŭ by vykazvańniem viadomaha biełaruskaha historyka prafesara Alaksandra Smalenčuka: «Treba ŭličvać, što biełaruskija palaki — hetia ludzi miascovaha pachodžańnia. Dla ich Polšča zaŭsiody, skažam tak, była idealahičnaj Radzimaj, a realnaj Radzimaj zaŭsiody była biełaruskaja ziamla».
