Dom pa adrasie Hrušaŭskaja, 1 u Mahilovie. Na miescy ŭvachodnaj bramy raniej stajaŭ kryž. Fota Alaksieja Baciukova.
Alaksiej Baciukoŭ piša pra zabytuju mahiłu ŭ centry Mahilova. U čas vajny 1654—1667 hadoŭ mahiloŭcy ŭźniali paŭstańnie suprać rasijskaj administracyi — i pieramahli. A voś dla rasijskaha vojska ŭsio skončyłasia trahična.
My staim na rahu dvuch zavułkaŭ u ekspresiŭnym pryvatnym siektary amal u centry Mahilova. Z dachu susiedniaha doma, za našaj spinaj, šalona vyje sabaka — mienavita z dachu. Tut, na schile hary, damy časam arhanizavanyja bolš pa viertykali, čym pa haryzantali. Pierad nami dom №1 pa vulicy Hrušaŭskaj. Voś mienavita tut, dzie zaraz bramka, stajaŭ kryž. U hetym nas niezaležna adzin ad adnaho pierakanali troje miascovych žycharoŭ, dźvie stałyja žančyny i dziadula, usie narodžanyja ŭ 1930-ch hadach. Vakoł kryža była aharodža, a pad kryžam i aharodžaj — nievialiki kurhan. Pad nasypam — reštki šascisot maskoŭskich stralcoŭ.
Mahiła jość, kostak niama
Samusiova hara zhadvajecca jak miesca pachavańnia maskoŭskich stralcoŭ, achviar paŭstańnia 1661 hoda, jašče ŭ Mahiloŭskaj chronicy Surty i Trubnickich, napisanaj praź niekalki dziesiacihodździaŭ: «Bolšuju častku [maskoŭskich vajskoŭcaŭ] tut, dzie na Samusiovaj hary staić kryž, hołymi pachavali, a častku kala Pakroŭskaha špitala, dzie łužyna [bałotca], a druhich pachavali, dzie było možna».
Heta davoli ŭmoŭnaja hara — prosta častka schiłu nad Dniaprom za Bychaŭskim kirmašom. Ciapier hetym taponimam užo nie karystajucca, pra jaho pamiatajuć tolki krajaznaŭcy, usiu ž tutejšuju miascovaść nazyvajuć Papinkaj. A voś pra kankretnuju łakalizacyju brackaj mahiły stralcoŭ my daviedalisia zusim niadaŭna — z archivaŭ Alaksieja Vinera, jakija niečakana aktualizavalisia dla historykaŭ hod tamu.
Mastactvaznaviec Alaksiej Viner byŭ udzielnikam Mahiloŭskaj ekśpiedycyi Uradavaj kamisii pa achovie pomnikaŭ pry SNK BSSR u 1939—1940 hadach. Hetuju pracu jon nie zaviaršyŭ (z-za vajny?), i tolki niadaŭna jahonyja materyjały trapili ź siamiejnaha archiva ŭ Sankt-Pieciarburhu ŭ fondy minskaha Carkoŭna-histaryčnaha muzieja i ŭžo dziakujučy supracoŭnikam hetaj ustanovy stali dastupnymi šyrokamu kołu. Zadačaj daśledčyka było składańnie etałonnaha spisa pomnikaŭ historyi i kultury ŭ našym kutku tady jašče maładoj savieckaj krainy. Akramia ratušy, cerkvaŭ i žyłych damoŭ, u spisie pomnikaŭ — dom, dzie spyniaŭsia Piotr I, dom, dzie žyŭ Ardžanikidze, brackaja mahiła čyrvonaarmiejcaŭ bronieatrada, što zahinuli ŭ bai z palakami ŭ 1920 hodzie, i padobnaje. I voś hetaja mahiła na Samusiovaj hary, jakoj ciapier niama i śledu.
Mahiloŭ, Ratuša. Sučasny vyhlad.
«Na ciapierašni čas brackaja mahiła ŭjaŭlaje saboj napałovu razryty, na hłybiniu 4—5 mietraŭ, nasypny pahorak. Aharodža, što stajała raniej, i draŭlany kryž zniščany ŭ 1936—37 hh.», — paznačaje ŭ pašparcie Viner i dadaje, što mahiła paškodžanaja miascovymi žycharami, jakija biaruć ź jaje hlinu. Padrabiaznaściej zniščeńnia kryža jon nie adznačaje, ale nam udałosia pra ich daviedacca ad miascovaha žychara.
Samaha staroha žychara ŭ hetych damach my znajšli na susiednim zavułku. Razmaŭlaje jon ciažka, usie jaho słovy davodzicca tłumačyć niaviestcy. Jašče na jahonaj pamiaci byŭ kryž, uzhadvaje jon. Ale hety kryž zrynuli. Niejkija maładyja ludzi, jakija zmahalisia z relihijaj. Potym jany kinuli kryž u Dniapro. Tam jon trochi papłavaŭ, jaho prybiła da procilehłaha bieraha, i miascovyja žančyny vyciahnuli jaho z vady.
Hetyja sceny jon, mały tady chłopiec, zapomniŭ, a voś kab hlinu tut brali, kab niejkaja mahiła była — užo nie pamiataje. Nie pamiatajuć i inšyja miascovyja, dzie tut chacia b byŭ pahorak, ź jakoha brali hlinu. Čałaviečych pareštkaŭ na aharodach nie sustrakali. Što dziŭna — miascovaść ščylna zabudavanaja, uzaranaja. A voś miesca, dzie stajaŭ kryž (pa viersii adnoj žančyny — kaplička), nam pakazali dakładna.
Jak mahiloŭcy apraŭdvalisia
Plon pracy Alaksieja Vinera akazaŭsia marnym. Ani hetaje pachavańnie, ani niekatoryja inšyja abjekty, na jakija im składalisia pašparty, nie atrymali statusu pomnikaŭ i pastupova byli zabytyja navat u samyja spryjalnyja dla miemaryjalizacyi časy — naprykład, dom, dzie žyŭ Ardžanikidze, albo mahiła bajca bronieatrada na Myšakoŭcy. A kali b prapanova Alaksieja Vinera była realizavana dakładna ŭ toj formie, jak sfarmulavaŭ mastactvaznaviec, to ŭ Mahilovie mahiła maskoŭskich stralcoŭ mahła b i zaraz być, dasłoŭna, «histaryčnym pomnikam baraćby biełaruskaha i ruskaha narodaŭ suprać pryhniotu polskich panoŭ i šlachty».
Bolš biazhłuzduju farmuloŭku dla apisańnia tych padziej prydumać ciažka, zhadziciesia. Paŭstańnie, jakoje pradstaŭniki adnaho naroda padniali suprać pradstaŭnikoŭ druhoha, vydavać za sumiesnuju baraćbu abodvuch suprać pradstaŭnikoŭ treciaha naroda, jaki ŭ padziejach uvohule nie ŭdzielničaŭ… Ale napisać praŭdu, — što biełarusy paŭstali suprać rasijan i zniščyli rasijski harnizon, — saviecki daśledčyk prosta nie moh. Urešcie ŭ svaim karotkim histaryčnym ekskursie pry napisanni pašparta Alaksiej Viner vyrašaje dylemu prosta: jon śćviardžaje, što paŭstańnie 1661 hoda było arhanizavana palakami — «polskaj partyjaj i šlachtaj» na čale z kiraŭnikom horada — burmistram Levanovičam. Sačycie za rukami, što nazyvajecca. Kab rasstavić kropki nad «i», zaznačym tut, što hetuju nibyta «polskuju» partyju składali mahiloŭcy-biełarusy, zvyčajnyja miescičy. A šlachtaj niekatoryja z hetych miescičaŭ stali potym, prytym šlachiectva było ŭznaharodaj niepasredna za arhanizacyju i ŭdzieł u paŭstanni.
Voś hetaje apraŭdańnie mahiloŭcaŭ za paŭstańnie, jakoje praz manipulacyju katehoryjami sprabavaŭ prapanavać Viner, — reč davoli tonkaja. Jašče raz — apraŭdańnie mahiloŭcaŭ za paŭstańnie, apraŭdańnie mahiły zniščanych rasijskich stralcoŭ. Nijakich apraŭdańniaŭ i być nie mahło ŭ pieršyja hady paśla paŭstańnia.
Naadvarot — i my pabačym heta nižej, — mahiloŭcy hanarylisia paŭstańniem i zasnavali na im maleńki hieraičny epas.
Ale ŭ ciažkija dla Rečy Paspalitaj časy, kali vojska byłoha praciŭnika pryjšło ŭ horad haspadarami, kali ŭ horad znoŭ pryjšła Rasija, mahiloŭcy i sami pačali šukać sabie apraŭdańniaŭ.
Aŭtar Mahiloŭskaj chroniki Surty i Trubnickich u zapisach za 1706 hod nieabchodnyja słovy ŭkładaje ŭ vusny Piatra I, kali toj naviedvaje naščadka adnaho z pravadyroŭ paŭstańnia, syna Piatra Kazanoviča, va ŭłasnym jahonym domie. Kali Kazanovič-małodšy nibyta sumieŭsia, nazyvajučysia — Fiodar Kazanovič, Piatrovič, to rasijski car jaho supakoiŭ: «Nie pužajsia, ja viedaju, što za tvaim baciuškam maskvu vysiekli, na toje vajna była, a maskva tady durnaja była».
Aŭtar histaryčnych «Zapisak ihumiena Aresta» ŭzhadvaje scenu, kali ŭ 1708 hodzie hraf Barys Šaramiecieŭ takimi samymi słovami — my, maŭlaŭ, i sami vinavatyja byli — adhavorvaje Alaksandra Mienšykava, jaki ŭznačalvaŭ raskvataravanaje ŭ Mahilovie vojska, pomscić mahiloŭcam za paŭstańnie. Ci sapraŭdy hučali hetyja słovy, ci heta była raspaŭsiudžanaja ideałahiema, zaklikanaja abaranić mahiloŭcaŭ ad pomsty? Tym bolšaj stanaviłasia jaje pierakanaŭčaja moc, što ŭkładałasia jana ŭ vusny samich ža rasijskich pravadyroŭ.
Mała hetaha. Niadaŭna mahiloŭski krajaznaviec i rupliviec Aleh David Lisoŭski znajšoŭ i pierakłaŭ unikalny tekst 1824 hoda, jaki ŭtrymlivaje nieviadomuju raniej viersiju paŭstańnia 1661 hoda. Biełaruskija ziemli tolki-tolki ŭvajšli ŭ skład Rasijskaj impieryi, i mahiloŭcam pryjšłosia čarhovy raz prymirać ułady z antyrasijskaj staronkaj mahiloŭskaj historyi.
Ale pa paradku.
Try viersii paŭstańnia
Pieršaja i samaja realistyčnaja viersija mahiloŭskaha paŭstańnia 1661 hoda majecca ŭ tvory «Annalium Poloniae Climacter Secundus» (1688) Viespasijana Kachoŭskaha, sučasnika padziej:
Kab adpomscić za svaje kryŭdy, mahiloŭcy prysiahnuli na zniščeńnie maskvy. Pryznačyŭšy čas i hadzinu, jany vysłali svaich [miescičaŭ] dla supravadžeńnia skaciny za horad. Tam tyja vysłanyja miescičy zahałasili, što palaki i litva napali na ich, pazabivali, pabrali ŭ pałon — i kinulisia da haradskich vałoŭ, lamantujučy, kab maskva ich ratavała. Maskoŭcy paadčyniali bramy i vysypali hurtam, siahajučy za palakami i litvoj. U hety čas mahiloŭcy pazačyniali bramy, i kali maskva viartałasia nazad, to ich nie puscili, a rasstralali z vałoŭ. Reštu, što zastavałasia ŭ horadzie, pasiekli na vulicach.
Siekli, piša Kachoŭski, žorstka, navat žonak stralcoŭ nie paškadavali.
Druhaja viersija, kudy bolš viadomaja, utrymlivajecca ŭ Mahiloŭskaj chronicy Surty i Trubnickich i ŭ «Zapiskach ihumiena Aresta» — asnoŭnych krynicach pa historyi Mahilova. Ź jaje pachodziać zvykłyja vobrazy paŭstańnia 1 lutaha 1661 hoda. Žychary horada zmovilisia vykrucić nočču kremieni z ružžaŭ stralcoŭ.
Rasijskija vajskoŭcy kryŭdziać mahiloŭskich piekarak, adbirajuć u ich pirahi, mahiloŭski burmistr Levanovič nie vytrymlivaje i chapaje pałaš haradskoha káta, zaklikajučy «Para! Para!».
«I pačali byli maskoŭcy brać vierch, ale niejki haradžanin adamknuŭ turmu, u jakoj znachodziłasia mnoha viaźniaŭ-palakaŭ. Hetyja viazni dobra dapamahli».
Za arhanizacyju paŭstańnia Mahiloŭ atrymaŭ ad karala Rečy Paspalitaj hierb, jakim karystajecca i da siońnia: try srebnyja viežy, u adčynienaj bramie siaredniaj viežy — srebny rycar u daśpiechach z uźniatym nad hałavoj miačom.
Z adnaho boku, chočacca dumać, što hetyja dźvie viersii dapaŭniajuć adna adnu, adlustroŭvajučy dva roznyja teatry bajavych dziejańniaŭ. Ale dziŭna, što jany ni ŭ adnoj detali nie supadajuć. Uznikaje ŭražańnie, što albo tut dapuščanaja pamyłka Kachoŭskim, albo heta ŭsio ž dźvie roznyja karciny paŭstańnia — realnaja i skanstrujavanaja. Vystavačnaja, tak by mović. A jakuju inšuju varta było b viezci da karala ŭ Varšavu, razam z pałonnymi maskoŭskimi vajavodami?
A voś što pra padziei paŭstańnia kaža novaja, treciaja viersija. U 1822 hodzie ŭ Mahilovie pabyvaŭ nieviadomy padarožnik, jaki scipła nazyvaje siabie ŭ natatkach «halicyjaninam». Vynikam padarožža pa Biełarusi i Litvie stała sieryja publikacyj u polskamoŭnaj haziecie «Gazeta Lwowska» ŭ śpiecyjalnym litaraturnym dadatku «Rozmaitości» 1824 hoda, try ź jakich byli pryśviečanyja Mahilovu. Aŭtaru daviałosia prabyć u horadzie doŭha, tamu ŭ tekstach jość vialikaja kolkaść apisańniaŭ pobytu haradžan, a taksama ŭtrymlivajecca karotki pierakaz historyi Mahilova. Značnuju častku ŭ im zajmaje apovied pra mahiloŭskaje paŭstańnie, jaki taksama pryviadziom tut całkam:
Heta adbyłosia padčas zaciatych i kryvavych vojnaŭ pamiž Polščaj i Rasijaj, kali padčas kiravańnia vojta, jakoha zvali Para, u horadzie było zniščana 7 000 [ličba, kaniešnie, šmatkroć zavyšanaja. — A. B.] rasijcaŭ, jakija zbiralisia vyrazać uvieś horad. Vojt Para mieŭ inšaje imia, a imia Para — ad «para, čas» — było jamu dadziena ŭ mianušku. Kali jon vučyŭsia i chadziŭ u škołu, to inšyja damačadcy vymušanyja byli jaho čakać i, pierš čym uziacca za abied, kazali zaŭždy, što jašče niama studenta, dyk jašče nie para; a kali toj viartaŭsia, kryčali — vuń, «para» idzie, to-bok čas davać jesci.
Pravadyry maskoŭskaj zbrojnaj siły pierad pačatkam damoŭlenaj pamiž saboju razni sabralisia ŭ brackaj carkvie (jana tak nazyvałasia), čakajučy pryznačanaha času. Vojt vyrašyŭ apiaredzić rasijcaŭ, bo daviedaŭsia pra ich namiery ad adnoj dziaŭčyny, u jakuju zakachaŭsia rasijski sałdat i jakoj jon raskryŭ tajamnicu, papiaredziŭšy, kab nie znachodziłasia na tym miescy.
To kali pačałasia raźnia, adzin maskoviec kinuŭsia da carkvy i raspavioŭ načalniku, što Para paŭstaŭ. Toj padumaŭ, što jon jamu nahadvaje, što ŭžo pryjšoŭ čas pačynać raźniu, pahladzieŭ na hadzinnik i sa spakojem adkazaŭ, što jašče nie para, a tolki praz hadzinu. Ale nieŭzabavie narod [mahiloŭcy] daŭ jamu zrazumieć pamyłku, kali kinulisia da carkvy, usich vyciahnuli na mohiłki i pazbavili žyćcia.
«Jany chacieli nas usich vyrazać, voś nam i pryjšłosia paŭstać» — tak apraŭdvajucca mahiloŭcy pačatku ChICh stahodździa pierad uładami Rasijskaj impieryi.
* * *
Nidzie niama nijakaha śledu «napaŭrazrytaha nasypu» hliny. Jak byccam by rastvaryłasia mahiła na rahu vulicy Hrušaŭskaj i 1-ha Savieckaha zavułka. A krajavidy tut fantastyčnyja, usio patanaje ŭ kvietkach i zielaninie, a ŭnizie, u dalinie, prabiahaje Dniapro.
Hierb, jaki Mahiloŭ atrymaŭ pavodle pryvileja 1661 hoda, vykarystoŭvajecca i ciapier.
