Levyja i pravyja ŭ biełaruskim ruchu
Histaryčny kantekst źjaŭleńnia 2-j Ustaŭnaj Hramaty davoli składany.
Apublikavanaja 21 lutaha 1-ja Ustaŭnaja Hramata nie davała adkazu na šerah pytańniaŭ: što takoje Biełaruś, jakija jaje miežy, jaki jaje dziaržaŭny i palityčny ład, jaki jaje pravavy status: zastajecca jana ŭ składzie Rasii ci ŭžo stanovicca samastojnaj, subjektam mižnarodnaha prava?
Možna kazać, što aŭtary 1-j Ustaŭnaj Hramaty ci to pamylilisia, ci to nie vyjavili advahu, nie abviaściŭšy ŭžo 21 lutaha niezaležnaść Biełarusi. Tady b naša kraina, napeŭna, była b pryznanaja jak minimum Niamieččynaj i, mažliva, jaje satelitami. Pryznali ž jany Ukrainu. Ale hetak možna razvažać z vyšyni paźniejšaha času, kali stali jasnyja ŭsie hieapalityčnyja raskładki pačatku 1918-ha. Viarnuŭšysia, užyŭšysia ŭ situacyju taje pary, my musim pryznać, što biełaruskaja palityčnaja elita, najpierš Biełaruskaja Sacyjalistyčnaja Hramada, jašče nie była hatovaja da takoha kroku. Asobnyja ludzi byli hatovyja, ale partyja ŭ cełym — nie. Da taho ž u partyi adnačasna adbyvalisia i centraimklivy i adcentrabiežny pracesy.
Adny sacyjalisty (Alaksandr Čarviakoŭ, Jazep Łahun dy inšyja), stojačy na nacyjanalnych pazicyjach, ale padzialajučy balšavickuju sacyjalnuju i palityčnuju prahramu, jašče z vosieni 1917-ha pačali stvarać Biełaruskuju sacyjał-demakratyčnuju rabočuju partyju. Pastupova siabry hetaj partyi ŭvaljucca ŭ Rasijskuju kamunistyčnuju partyju balšavikoŭ i ŭ krasaviku 1918-ha pačnuć stvarać biełaruskija siekcyi RKP(b). Druhija sacyjalisty, taksama stojačy na biełaruskich pazicyjach i nie padzialajučy balšavicki padychod da sacyjalnych i palityčnych pytańniaŭ, usio ž vyznavali, jak, naprykład, Pałuta Badunova, rańniemarksiscki tezis «spačatku sacyjalnaje, a potym nacyjanalnaje».
I, narešcie, treciaja płyń, stojačy na nacyjanalnych pazicyjach, pryznavała poźniemarksisckaje, vypracavanaje Frydrycham Enhielsam: biez nacyjanalnaha nie moža być vyzvaleńnia sacyjalnaha; internacyjanalizm mahčymy pamiž samastojnymi nacyjami. Anton Łuckievič nazvaŭ dziejačaŭ hetaje płyni: Symon Rak-Michajłoŭski, Arkadź Smolič, Jazep Losik, Alaksandr Prušynski (Aleś Harun) dy inšyja. Heta sacyjał-demakraty, marksisty. Nieabchodna było, kab dźvie płyni ŭ adnoj partyi parazumielisia.
A što biełaruskija pravyja? Jany na čale z Ramanam Skirmuntam 25 lutaha stvaryli Mienskaje biełaruskaje pradstaŭnictva (inakš Biełaruskaje narodaje pradstaŭnictva). U tym pradstaŭnictvie źjadnalisia i papraviełyja siabry BSH (Alaksandr Ułasaŭ), i budučyja pakutniki, jak ajcy Vincent Hadleŭski, Łaŭr Vasiukovič dy Ściafan Kulčycki, i asoby nie nadta simpatyčnyja, jak Pavieł Alaksiuk dy Ramuald Ziamkievič.
Jany byli za kulturu i samabytnaść biełaruskaha narodu dy navat razvažali pra niezaležnaść našaj krainy. Adno im škodziła: u sacyjalna radykalizavanym asiarodździ ich palityčnyja i sacyjalna-ekanamičnyja idei byli małazapatrabavanyja.
Da taho ž amal usie jany nie byli ŭdzielnikami Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu, a tyja, chto byŭ, jak, da prykładu, Alaksiuk, nie trapili ŭ Radu Źjezdu. Tamu ciažar baraćby za Biełaruś kłaŭsia na plečy sacyjalistaŭ, na siabraŭ Rady Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu, jaje Vykanaŭčaha Kamitetu. (Kali 21 lutaha 26-hadovy Jazep Varonka ŭznačaliŭ Narodny Sakrataryjat Biełarusi, na čale Vykanaŭčaha Kamitetu staŭ 22-hadovy sacyjalist-revalucyjanier Tamaš Hryb. Admysłova źviartaju ŭvahu na toje, što ajcy BNR byli jašče davoli maładyja ludzi.)
Maje piarečańni Iharu Marzaluku
U sioletniaj studzieńskaj dyskusii za kruhłym stałom u redakcyi haziety «Źviazda» doktar Ihar Marzaluk zajaviŭ, što «nielha ličyć stvaralnikaŭ BNR pravapierajemnikami idej 1-ha Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu», bo delehaty 1) pryznali savieckuju ŭładu, 2) pryznali centralny (balšavicka-levaeseraŭski) urad na čale ź Leninym i 3) vystupali za dziaržaŭnuju suviaź Biełarusi z Rasijskaj demakratyčnaj respublikaj.
Što ž, budziem abviarhać doktara Marzaluka pa punktach.
1. Što takoje saviety ŭ razumieńni balšavikoŭ? Heta orhany dyktatury praletaryjatu. Jakaja ž dyktatura praletaryjatu ŭ sialanskaj krainie? Navat sami balšaviki žartavali, što dyktatura praletaryjatu źjaŭlajecca nasamreč dyktaturaj sakrataryjatu (Centralnaha Kamiteta balšavickaj partyi). Usie rašeńni savietaŭ rychtujucca ŭ partyjnych kamitetach, a deputaty tolki hałasujuć za ich.
U razumieńni ž sacyjalistyčnych partyj saviet/rada — heta orhan, u jakim abranyja pracoŭnym narodam deputaty sovietujutsia/rajacca.
Navat levyja esery, jakija byli ŭstupili ŭ kaalicyju z balšavikami, vusnami Barysa Kamkova zajavili, što ŭ krainie pavinna być nie dyktatura praletaryjatu, a dyktatura demakratyi. Takoje razumieńnie savietaŭ padzialali i siabry BSH dy sacyjalisty-revalucyjaniery — udzielniki Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu. Na hetaje adroźnieńnie balšavikoŭ ad rešty sacyjalistaŭ nie źviartali ŭvahu svaich vučniaŭ savieckija vykładčyki historyi, ale sučasnym vykładčykam vart było b źviartać.
2. Na što jašče nie źviartajuć uvahu svaich vučniaŭ vykładčyki, dyk na toje, što ŭrad Rasii, stvorany ŭ kastryčniku 1917-ha, byŭ časovym — «da sklikańnia Ustanoŭčaha Schodu», jak zapisana ŭ dekrecie II Usierasijskaha źjezdu Savietaŭ.
Udzielniki Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu (što siabry BSH, što siabry PSR) pryznavali ŭrad na čale ź Leninym da taho času, pakul jon nie razahnaŭ Usierasijski Ŭstanoŭčy Schod i nie rasstralaŭ demanstrantaŭ, jakija vyjšli padtrymać narodnych abrańnikaŭ.
Z hetaha momantu balšaviki stali ŭzurpatarami. Tut, praŭda, zrobim ahavoračku: užo paśla razhonu Usiebiełaruskaha Źjezdu čulisia hałasy, asabliva z eseraŭskich šerahaŭ, što z balšavikami treba zmahacca zbrojaj. Kažučy słovami Karła Marksa, zbroju krytyki pamianiać na krytyku zbrojaj.
Paśla taho, jak Lenin na III Usierasijskim źjeździe Savietaŭ, vykładajučy balšavickaje razumieńnie demakratyi, apraŭdaŭ hetyja razhony i nazvaŭ sacyjalistaŭ — abaroncaŭ demakratyi — zdradnikami «sapraŭdnaha sacyjalizmu», prorva pamiž jaho partyjaj i astatnimi sacyjalistami tolki pašyryłasia i pahłybiłasia.
3. Tak, udzielniki Usiebiełaruskaha źjezdu vykazalisia za dziaržaŭnuju suviaź Biełarusi z Rasijskaj demakratyčnaj i — dadam — fiederatyŭnaj respublikaj. Klučavoje słova tut — «demakratyčnaj». Kali adčyniŭsia Usierasijski Ustanoŭčy Schod, słova ŭziaŭ Jakaŭ Śviardłoŭ i prapanavaŭ deputatam pryniać Dekłaracyju pravoŭ pracoŭnaha i ekspłuatavanaha narodu.
Balšaviki patrabavali ad deputataŭ uchvalić ich palityku. Kali doktar Marzaluk čytaŭ hety dakumient, jon moh ubačyć, što ŭ im ničoha nie skazana ab niedatykalnaści asoby, žylla i majomaści, ab tajamnicy pierapiski, ab svabodzie słova, ab pravie na asacyjacyi i da taho padobnych «buržuaznych» pravach i svabodach.
Zatoje abviaščałasia, što savieckaja ŭłada, ćviorda pojdzie pa šlachu «da poŭnaj pieramohi mižnarodnaha rabotnickaha paŭstańnia suprać iha kapitału» («My na horie vsiem buržujam mirovoj požar razdujem»). Naturalna, što sacyjalisty-revalucyjaniery i pradstaŭniki inšych sacyjalistyčnych partyj, jakija mieli značnuju bolšaść mandataŭ, nie mahli padtrymać balšavickuju madel dziaržaŭnaha, palityčnaha i hramadskaha ładu.
Razhonam Ustanoŭčaha Schodu na šlachu demakratyčnaha raźvićcia Rasii byŭ pastaŭleny sapraŭdny błakpost. Ci mahli žadać jednaści z takoj Rasijaj siabry Rady Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu? Pytańnie rytaryčnaje.
Navat niamieckaja kamunistka Roza Luksiemburh u svaim «Rukapisie ab ruskaj revalucyi» vystupiła apanientkaj balšavikoŭ. Pra staŭleńnie da balšavikoŭ «marksisckaha papy» Karła Kaŭckaha i baćki rasijskaj sacyjał-demakratyi Hieorhija Plachanava doktar Marzaluk, spadziajusia, viedaje. Dyk ci dziva što ničoha supolnaha z balšavickaj Rasijaj nie chacieli mieć biełaruskija sacyjalisty?
Pierajemnikam idej Usiebiełaruskaha Źjezdu doktar Marzaluk nazyvaje Biełaruski nacyjanalny kamisaryjat, jaki dziejničaŭ spačatku ŭ Pietrahradzie, a potym u Maskvie. Nie viedaju, ci čytaŭ doktar Marzaluk artykuł pra Biełnackam svajho kalehi Ryhora Łaźko. A doktar Łaźko pakazaŭ, što balšaviki i hetuju ŭstanovu nie ličyli całkam «svajoj». Nie ź Biełnackamam Maskva vyrašała pytańnie ab utvareńni SSRB, a ź Biełaruskimi siekcyjami RKP(b), jakija praviali svaju kanfierencyju ŭ śniežni 1918-ha. U Centralnym Biuro hetych siekcyjaŭ my bačym byłych staršyniaŭ BSH (Źmiciera Žyłunoviča dy Jazepa Dyłu) i byłych siabraŭ partyi Jazepa Niacieckaha dy Alaksandra Čarviakova. Ab roli siekcyjaŭ u svoj čas admysłovy artykuł napisaŭ Žyłunovič. I za heta jamu nahareła. Dyk što, pytaŭsia adzin balšavicki aŭtar, BSSR nie było b, kali b nie biełaruskija siekcyi? Zrešty, da hetaha pytańnia vart budzie viarnucca napiaredadni 100-hodździa BSSR.
Znoŭ pra kantekst
Takim čynam, dośvied sužyćcia z balšavikami, razhon Usiebiełaruskaha Źjezdu i Usierasijskaha Ustanoŭčaha Schodu, balšavickija mietady kiravańnia palityčnym i hramadskim žyćciom dy nacyjanalnaja palityka (asabliva asiełych u Smalensku miaśnikovych dy knorynych) usio bolš źnieachvočvali biełaruskich sacyjalistaŭ žyć u adnoj dziaržavie z Rasijaj.
Adnak na pačatku sakavika 1918 hoda siarod biełaruskich sacyjalistaŭ, jakija stajali na nacyjanalnym hruncie i nie padzialali balšavickaha padychodu da vyrašeńnia šmat jakich pytańniaŭ, jašče nie było adzinstva nakont taho, ci treba abviaščać Biełaruś niezaležnaj dziaržavaj.
Jak možna dumać, balšaviki nie vyklučali, što raniej ci paźniej śledam za Ukrainaj i Litvoj pra svaju samastojnaść mohuć zajavić inšyja byłyja ŭładańni Rasijskaj impieryi — Biełaruś, Łatvija, Estonija. Toje, što Niamieččyna pryznała Ukrainu, nie mahło nie ŭstryvožyć balšavikoŭ. Viarnuŭšysia za stoł pieramovaŭ u Bieraści, jany damahlisia ad Niamieččyny abiacanki, što jana nie pryznaje ŭtvoranyja paśla padpisańnia mirnaj damovy novyja dziaržavy.
Padpisanuju 3 sakavika mirnuju damovu Niamieččyny i jaje chaŭruśnikaŭ z Rasijaj taksama treba brać pad uvahu, kali my razvažajem pra historyju abviaščeńnia Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. I toje, što 25 sakavika, jak my čytajem u pratakole Mienskaj haradskoj dumy, niemcy vyhnali Narodny Sakrataryjat ź jaho pamiaškańnia (hubiernatarskaha doma), taksama nie treba zabyvać.
Akt 9 sakavika
2-ju Ustaŭnuju Hramatu, vydadzienuju Vykanaŭčym Kamitetam Rady Usiebiełarsukaha Źjezdu, treba razhladać jak čarhovy etap biełaruskaj nacyjanalnaj revalucyi.
Chočacca asabliva źviarnuć uvahu na napisanaje ŭ preambule. Čytajem: «Paśla troch z pałovaju viakoŭ i niavoli iznoŭ na ŭvieś śviet kaža biełaruski narod ab tym, što jon žyvie i budzie žyć». Złučnik «i» pamiž słovami «viakoŭ» i «niavoli», peŭna, pamyłka druku. A voś słovy pra 350 hod niavoli prymušajuć pačać letaźličeńnie.
Kali ad 1918 adniać 350, atrymajecca 1568. Značyć, ajcy BNR ličyli niavolaj dla našaha naroda i žyćcio pad uładaj caroŭ, i žyćcio ŭ Rečy Paspalitaj Abodvuch Narodaŭ, jakaja paŭstała ŭ 1569 hodzie i zachavała davoli šyrokuju aŭtanomiju VKŁ. Heta treba mieć na ŭvazie, kali my razvažajem pra mocnyja antypolskija nastroi ŭ našym vyzvolnym ruchu.
Chto byŭ aŭtaram 2-j Ustaŭnaj Hramaty, chto padpisaŭ jaje? Na žal, u litaratury zhadki pra aŭtarstva mnie nie sustrakalisia. Nie bačyŭ ja i mašynapis Hramaty. Što tyčyć podpisaŭ, to viadoma, što paśla ŭtvareńnia Narodnaha Sakrataryjatu Jazep Varonka sastupiŭ miesca staršyni ŭ Vykanaŭčym Kamitecie Rady Ŭsiebiełaruskaha Źjezdu Tamašu Hrybu. Značyć, jahony podpis pad Hramataj pavinien byŭ stajać. Čyj jašče? Varonkaŭ? Kościevičaŭ?
2-ja Ustaŭnaja Hramata — heta nakid našaj kanstytucyi, bo ŭ joj utrymlivajucca pastanovy «ab dziaržaŭnym ustroju Biełarusi ab pravoch i volnaściach jaje hramadzian i narodaŭ».
U Hramacie utrymlivajecca adkaz na pytańnie, što takoje Biełaruś. Heta dziaržava «u rubiažoch raśsialeńnia i ličbiennaj pieravahi biełaruskaha narodu». U hetych rubiažoch i była abvieščana Biełaruskaja Narodnaja Respublika.
Asnoŭnyja zakony BNR naležała zaćvierdzić Ustanoŭčamu Sojmu, jaki mierkavałasia vybrać na asnovach usieahulnaha roŭnaha prostaha (pramoha) praparcyjnaha vybarčaha prava z tajemym hałasavańniem. Vybarčym pravam nadialalisia žančyny i mužčyny ŭsich nacyjanalnaściaŭ i vieravyznańniaŭ.
Da Ustanoŭčaha Sojmu zakanadaŭčaja ŭłada pieradavałasia Radzie Usiebiełaruskaha Źjezdu. Pry hetym Radu, jak i było vyrašana jašče ŭ śniežni 1917-ha na schodzie ŭ depo Libava-Romienskaj čyhunki, naležała papoŭnić pradstaŭnikami inšych, aproč biełaruskaha, narodaŭ. I ŭ jaje skład buduć kaaptavanyja habrei, litoŭcy, palaki, ruskija, ukraincy.
Naturalna, pieravažna sacyjalisty. Vykanaŭčaja i administracyjnaja ŭłada pieradavałsia Narodnamu Sakrataryjatu, jaki byŭ adkazny pierad Radaj. Takim čynam, u BNR mierkavałasia ažyćciavić padzieł uładaŭ.
A potym pieraličvalisia pravy i svabody hramadzian: niedatykalnaść asoby i pamiaškańnia (žylla), svaboda słova, druku, schodaŭ, zabastovak, chaŭrusaŭ, biezumoŭnaja svaboda sumleńnia — karaciej usio toje, čaho nie było ŭ balšavickaj dekłaracyi pravoŭ pracoŭnaha i ekspłuatavanaha naroda.
Usim narodam u BNR harantavałasia prava na nacyjanalna-piersanalnuju aŭtanomiju. Abviaščałasia roŭnaść moŭ. Tut zrobim zaŭvahu.
Pryncyp roŭnaści čatyroch moŭ (biełaruskaj, idyša, litoŭskaj i polskaj) upieršyniu byŭ uviedzieny fieldmaršałam Paŭlem fon Hindenburham u kancy 1915 hoda na abšarach Obier-Ostu — padniamieckaj terytoryi Biełarusi i Litvy. Hety pryncyp datryvaje ŭ Biełarusi da 1937 hoda — da pryniaćcia «stalinskaj» kanstytucyi BSSR.
Z taje pryčyny, što Hramatu składali sacyjalisty, prava pryvatnaj ułasnaści na ziamlu kasavałasia. Mierkavałasia biez vykupu pieradać ziamlu tym, chto na joj pracuje. Taksama kasavałasia prava pryvatnaj ułasnaści na lasy, aziory i nietry ziamli. Nie zhadanyja reki. Ale niama sumnieńnia, što i jany nie mahli być čyjojści pryvatnaju ŭłasnaściu. U duchu sacyjalistyčnaj prahramy ŭvodziŭsia 8-hadzinny rabočy dzień.
Rezanans i pytańnie biez adkazu
2-ja Ustaŭnaja Hramata była na «ŭra» pryniataja ŭsimi sacyjalistyčnymi partyjami, jakija dziejničali ŭ toj čas na niepadsavieckaj terytoryi Biełarusi. Bolš strymana da jaje pastavilisia pravyja. Ich nie zadavalniali sacyjalnyja punkty Hramaty. I niemcaŭ taksama. Hetym mnohija i tłumačać strymanaje staŭleńnie niemcaŭ da BNR.
Choć Biełaruś i była abvieščana dziaržavaj, narodnaj respublikaj, biez adkazu zastavałasia istotnaje pytańnie: jaki status hetaha dziaržaŭnaha ŭtvareńnia? Jano pa-raniejšamu ŭ składzie Rasii, ale jak aŭtanomnaja jaje častka, ci ŭžo samastojnaje?
Tym časam u Vilni
Paśla Bieraściejskaha miru stali mahčymymi kantakty Vilni i Mienska. U Vilni sa studzienia 1918-ha dziejničała Biełaruskaja Rada na čale z Antonam Łuckievičam.
18 lutaha, jašče da ŭtvareńnia Narodnaha Sakrataryjatu Biełarusi, Rada pryniała rezalucyju, u jakoj dziaržaŭnyja suviazi Biełarusi z Rasijaj abviaščalisia razarvanymi.
Praŭda, Rada i pierš-napierš braty Łuckievičy jašče spadziavalisia adnavić u novych umovach biełaruska-litoŭskuju dziaržavu. Pry hetym jany kiravalisia čysta praktyčnym mierkavańniem: kab Biełaruś paśpiachova raźvivałasia, joj patrebny vychad da mora, a taki vychad mahła zabiaśpiečyć dziaržaŭnaja jednaść ź Litvoj.
U litoŭcaŭ ža, jakija 16 lutaha druhi raz abviaścili adradžeńnie svajoj dziaržaŭnaści, byli na hety kont svaje pohlady. Łuckievičam, jakija daŭno pazbylisia idei dziaržaŭnaj jednaści Biełarusi z Polščaj i Rasijaj, treba było jašče troški — a dakładna dva tydni — pačakać, kab kančatkova pazbycca idei dziaržaŭnaj jednaści ź Litvoj i viarnucca da sfarmulavanaj jašče ŭ 1903 hodzie, u pieršaj prahramie Biełaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady, idei ab niezaležnaj Biełarusi.
