8 śniežnia 1993 hodu ja sustrakaŭsia z Alesiem Adamovičam u Maskvie, u Instytucie prablemaŭ kinamastactva, jaki jon uznačalvaŭ.
A piataj hadzinie ŭžo ściamnieła. Adamovič adzin čakaŭ za piśmovym stałom u lubimym svaim švedry. U kabinecie, jaki adnačasova źjaŭlaŭsia rabočym miescam pałovy supracoŭnikaŭ (išła restaŭracyja budynku), užo nikoha nie było.
Ja zhadaŭ, jak na jaho zaprašeńnie byŭ tut hadoŭ piać pierad tym, na pieršym pasiadžeńni rady antystalinskaha tavarystva «Memaryjał». Za stałom siadzieli abranyja narodnym hałasavańniem Jury Karakin, Jaŭhien Jeŭtušenka, Jury Afanaśjeŭ, čakali Andreja Sacharava. Nia zmoh pryjechać Vasil Bykaŭ, Alaksandar Sałžanicyn dasłaŭ telehramu. Skažycie pra Kurapaty, padšturchnuŭ mianie Adamovič, i ja raskazvaŭ pra našu horkuju Hałhofu, pra «Martyraloh Biełarusi», pra plany pabudavać pomnik achviaram…
Aleś Adamovič, Ivan Mielež, Ivan Navumienka i Janka Bryl. Kaniec 1960-ch hh. (z archivu siamji I. Mieleža).
Pierad pačatkam interviju Adamovič nabraŭ mienski numar Vasila Bykava, cikaviŭsia navinami z sudovaha pracesu suprać Śviatłany Aleksijevič, jakuju sudzili za knihu «Cynkavyja chłopčyki». Zatym ja ŭklučyŭ dyktafon.
Alaksandar Łukašuk: «Aleś Michajłavič, kali vy apošni raz byli ŭ Biełarusi?»
Aleś Adamovič: «U Biełarusi ja byŭ daŭno, tamu što amal ceły hod ja byŭ u balnicy, jak heta ni sumna. Praŭda, z hetaj balnicy ja vynies apovieść. I tam jość hłava «Z-pad kropielnicy». Tut nijakaj paraleli, ale niejkaja horkaja ironija jość — z knihaj «Iz-pod hłyb». Apovieść ja adpraviŭ u Biełaruś, a sam amal što ceły hod chvareŭ, tolki niadaŭna vyjšaŭ na pracu».
Łukašuk: «Apovieść «Vixi» źjaviłasia ŭ «Połymi», mahčyma, heta samaja vaša asabista trahičnaja reč… Vy prysutničali sioleta ŭ Biełarusi jašče i ŭ časopisie «Biełaruś», dzie drukavalisia vašy apaviadańni. Na jakoj movie vy pisali svaje apošnija tvory?»
Adamovič: «Ja liču siabie rasiejskim i biełaruskim piśmieńnikam. Kab być takim upeŭniena biełaruskim prazaikam, treba być čałaviekam ź vioski. Naša mova całkam ź vioski, a taja mova, jakuju my mieli ŭ Miensku, va ŭniversytecie, i ŭ majoj Hłušy, dzie byŭ niejki valapiuk polska-rasiejska-biełaruski, stvarała i stvaraje ŭ mianie niejkuju niaŭpeŭnienaść u sensie moŭnaha bahaćcia.
Ja jak čałaviek, jaki trymajecca dźviuma rukami za parenčy, trymajusia i za rasiejskuju movu, i za biełaruskuju. Jano tak i praciahvajecca — i na rasiejskaj movie pišu, i na biełaruskaj.
Žyvučy ŭ Biełarusi, ja čaściej drukavaŭsia ŭ Maskvie. My znachodzilisia ŭ takich umovach, kali ličyłasia, raz ty na biełaruskaj movie napisaŭ, u Maskvie nia moh nadrukavacca raniej, čym u Biełarusi. Kab tolki ja pakazaŭ «Karnikaŭ» na biełaruskaj movie, ci padaŭ na biełaruskaj movie ŭ Biełarusi, mnie b ich tady, kaniečnie, pachavali, uhrobili, i ja b nia moh vyjści naahuł u druk. I heta taksama dyktavała moŭnuju dvajakaść.
A ciapier, kali ja i ź nieabchodnaści, i z usiakich inšych pryčynaŭ žyvu ŭ Maskvie bolš, čym u Miensku, ja hetym nie źviazany, i ja ź vialikaj achvotaj pišu pa-biełarusku.
«Biełaruś» uziała maju apovieść «Niamko», «Połymia» ŭziało «Vixi». I ŭ «Połymi» na biełaruskaj movie raniej vyjšła, čym u «Družbie narodov».
Aleś Adamovič, dačka Natalla i žonka Viera Siamionaŭna. Fota Mahiloŭskaja abłasnaja biblijateka.
Łukašuk: «U apovieści «Vixi» vy mnoha havorycie, zhadvajecie, razvažajecie pra svaju maci. Takoje staŭleńnie čałavieka vašaha vieku da maci nie zusim zvyčajnaje. Čamu heta dla vas važna siońnia?»
Adamovič: «Nu, mabyć, pačućcio viny, jakoje ŭ nas uźnikaje ŭ kancy žyćcia da tych, kamu štości ty nie skazaŭ, nie dadaŭ, nia zmoh vykazać, nia zmoh adździačyć pa-sapraŭdnamu. Dla kožnaha maci jość maci, a maja dla mianie — u samoj apovieści adčuvajecca, što jana była za čałaviek.
A hałoŭnaje, što ja raptam adčuŭ užo paśla šaścidziesiaci hadoŭ, — ja ciapier tolki pačaŭ razumieć svaju maci.
Kali ja pisaŭ «Vajnu pad strechami», «Syny iduć u boj», maja ŭvaha niejak nie spyniałasia voś na čym. Maci była padpolščyca, partyzanka, i ja ni razu — ja heta ciapier tolki zrazumieŭ — ni razu nie adčuŭ jaje nianaviści da tych, z kim jana zmahałasia. Zmahałasia, jak miljony ludziej, jak sotni tysiač u Biełarusi.
Pryjšli niemcy, pobač niejkija ludzi, jakija pahražajuć tabie i tvajoj siamji źniščeńniem. Zdavałasia, ty nia možaš supraciŭlacca, nie adčuvajučy da ich nianaviści. I my, ja pamiataju, hetym pačućciom tolki i žyli.
I ja raptam adčuŭ i ciapier zrazumieŭ, uspaminajučy ŭsie, usie samyja krutyja momanty vajennaj našaj adysei, što ŭsio, što jana rabiła — a rabiła jana rečy, jakija dla jaje i siamji pahrozu zaklučali vielizarnuju, — usio heta nie zaklučała nijakaha pačućcia nianaviści».
Łukašuk: «Što takoje nianaviść da čałavieka?»
Adamovič: «Nianaviść — heta, pierš za ŭsio, niespraviadlivaść. Jak tolki ty čałavieka pačynaješ nienavidzieć, ty jamu admaŭlaješ va ŭsich tych jakaściach, jakija ličyš ułaścivymi sabie i tym, chto pobač z taboj. Vorahi — heta tyja ludzi, jakich ty nienavidziš, i tym samym admaŭlaješ im va ŭsich čałaviečych jakaściach, jakija tabie ŭłaścivyja. I my žyli, tak zmahalisia.
Kali ja pisaŭ svaje pieršyja knihi, ja ŭ našych vorahach — palicajach, niemcach, burhamistrach, ułasaŭcach — nia bačyŭ tych čałaviečych jakaściaŭ, što pryznavaŭ u sabie.
A maci — heta, vidać, narodnaje takoje pačućcio, nia joj adnoj ułaścivaje, heta jakraz narodu ŭłaścivaje, žančynam našym, sialankam, — jana nie admaŭlała im u hetym. Tak, jany na tym baku, jany našy vorahi, jany strašnyja dla nas ludzi, jany nas źniščyć chočuć, a my ich, — ale voś hetaj nianaviści nie było.
Čamu heta dla mianie tak važna? Vy pamiatajecie naša litaraturnaje žyćcio ŭ Miensku i tut; u jakim djabalskim katle, čyhunie varylisia my va ŭzajemnaj nianaviści da našych užo litaraturnych apanentaŭ, litaraturnych praciŭnikaŭ!..
U mianie ŭ «Vixi» jość adna realnaja detal. Ja adnojčy sadziŭsia ŭ tralejbus u Miensku, ludziej niamnoha było, i raptam ja adčuŭ — chtości mianie zašturchoŭvaje ŭ hety tralejbus ź nia prosta niezvyčajnaj siłaj, a ź siłaj nianaviści. Ja ŭpieršyniu adčuŭ nianaviść jak niešta fizyčnaje. Ja ahlanuŭsia i ŭbačyŭ usiaho tolki piśmieńnika.
I tady mnie stała strašna. Nie taho, što jon mnie niešta zrobić, a — u što my pieraŭtvarylisia? Što nas tak raźviało, što jon mianie tak nienavidzić? I, mabyć, u mianie niejkija pačućci da jaho takija nialudzkija…
I ciapier, kali hety čałaviek daŭno pamior (pamrem i my chutka), ciapier dumaješ: pastoj-pastoj, voś kali my sustreniemsia tam, cikava, my i tudy pieraniasiem našyja litaraturnyja, palityčnyja i inšyja pačućci?! I voś tut ja ŭspaminaju svaju maci, jakaja navat u samyja strašnyja, 1942—43 hady, udzielničajučy ŭ supraciŭleńni, hetaj chvarobaj nie chvareła.
Dla mianie jana ŭ hetym sensie nia prosta maci. Heta taki maralny ŭrok, jaki ciapier mnie asabliva patrebny».
Łukašuk: «Aleś Michajłavič, kali mierkavać z strasnaści, mnie zdajecca, vaš pacyfizm, byŭ pradyktavany nie adno luboŭju…»
Adamovič: «Kali vy pra heta zahavaryli, ja nie mahu nie pačać voś z čaho. Ja vielmi hanarusia majoj Biełaruśsiu, što jana admoviłasia ad jadziernaj zbroi i pakazała prykład usim dziaržavam — maju na ŭvazie i Rasieju, i Ŭkrainu, i Kazachstan, i inšym, jakija siońnia šukajuć hetuju zhubu na siabie i na inšych.
Biełaruś akazałasia adzinaj krainaj, adzinym narodam, jaki mieŭ hetuju zbroju i mieŭ mahčymaść prytrymać jaje, patrymać u rukach, pahulać hetaj strašennaj rečču, — i admoviŭsia.
Ja nia dumaju, što heta pohlad usich palitykaŭ našych, nia dumaju, što heta pohlad palitykaŭ i sprava, i źleva, i radykalnych, i demakrataŭ. U mianie byli sprečki, navat ź ludźmi blizkich mnie pohladaŭ, jakija havaryli tak: «Chaj choć zapłaciać nam!» I tym nia mienš, Biełaruś robić vielmi ščyra, admaŭlajučysia ad hetaj zhuby, jakaja, viadoma, dla ŭsich zhuba, dla ŭsiaho śvietu i dla našaj krainy.
I dumaju, što heta idzie ad — u nas vielmi lubiać słova mentalitet — ad biełaruskaha, narodnaha. I nia tolki ad čarnobylskaj pamiaci, ale niešta jość u nas… Ci było? Moža, my i stracim heta, što prajaviłasia tak vydatna…
Kali ja dumaju pra reakcyju ludziej na ŭsio, što siońnia adbyvajecca i ŭ Rasiei, i ŭ Biełarusi, i va Ŭkrainie, u byłym Savieckim Sajuzie, ja dumaju, možna paškadavać, što nia ŭsie ŭ svoj čas pa-sapraŭdnamu spałochalisia hetaj zbroi. Nia ŭsie pa-sapraŭdnamu zrazumieli tuju pahrozu, jakaja była vielmi realnaja. Nia ŭsie tamu i razumiejuć, ad čaho my vyratavalisia, ad čaho adyšli.
Kali b heta ŭsie mieli na ŭvazie, pamiatali, ja dumaju, nie było b voś hetaha lamantu, stohnu, płaču: «Voś, razvalili ŭsio, usio razburyli, stała horš, čym było, i nieviadoma jak z hetaha vyjści, i treba viartacca nazad!», i hetak dalej, i hetak dalej.
Kali pahladzieć na dziesiać-piatnaccać, na dvaccać hadoŭ napierad, a ŭžo kali na sto, na dźvieście, na trysta, na piaćsot, dyk tym bolš, hety razvał — heta było vyratavańnie. Inakš vyratavacca nia tolki my, a ŭvieś śviet nia moh.
Hetaja systema hatova była źniščyć usich, kab tolki pražyć jašče, paisnavać. My ciapier viedajem, jakija rychtavalisia bunkiery pad Maskvoj na dziasiatki kilametraŭ, druhi horad dla dziasiatkaŭ tysiač namenklatury. Jany hatovyja byli tam, jak pacuki, žyć piać-dziesiać-tryccać hadoŭ, padstaviŭšy i svaju krainu, i svoj narod pad jadzierny ŭdar, tolki b isnavać u toj jakaści, u jakoj jany isnavali.
Ja kaliści vielmi pakryŭdziŭ Ivana Ivanaviča Antanoviča, jon tam u Miensku ciapier, jon byŭ vialiki čałaviek u Maskvie…»
Aleś Adamovič i Vasil Bykaŭ.
Łukašuk: «Jon i ciapier, Aleś Michajłavič, «vialiki». Kali ŭ Miensk zajaždžaŭ dziaržsakratar ZŠA Ŭoren Krystafer, dyk Kiebič razmaŭlaŭ ź im, i pobač siadzieŭ Antanovič. Tak što čałaviek jak byŭ «vialiki», tak i zastaŭsia…»
Adamovič: «Ja i kažu, tut jon byŭ pry Pałazkovu «vialiki», tam jon pry Kiebiču — heta značyć, što čałaviek hety jašče patrebny. Značyć, mała što źmianiłasia».
Łukašuk: «Viedajecie, pa telebačańni pakazali jaho pobač z premjeram, a na fatazdymku ŭ hazecie zaretušavali, nie było».
Adamovič: «Tak, heta ŭžo cikava. Ja jaho vielmi pakryŭdziŭ kaliści, napisaŭ u «Litieraturnoj hazietie» pra toje, jak jon paklikaŭ mianie ŭ CK, a potym my sustrelisia ź im, kali pryjaždžała redakcyja časopisu «Muzykalnaja žizń», jon paličyŭ patrebnym heta druhi raz mnie paŭtaryć — što voś ja, jak pacyfist, drenna vielmi razumieju, jak treba na ŭsio hladzieć.
I, viedajecie, z takimi śvietłymi vačyma mnie skazaŭ: «Nu što ž, zahinuć usie, ale kali zastaniecca navat dziesiać čałaviek, hałoŭnaje, kab jany zastalisia savieckimi ludźmi».
Ivan Ivanavič potym kazaŭ, što jon takoha nikoli nie havaryŭ, nu i dakazać ja heta nie mahu. Ja mahu tolki ŭ jaho apraŭdańnie skazać, što heta nie jaho była dumka. Ja dumaju, što heta była taja vajennaja daktryna, jakaja na ŭzroŭni maskoŭskaha CK, mienskaha CK, na ŭzroŭni roznych vajennych budynkaŭ isnavała ŭ našaj krainie.
Nu jak možna było, majučy na ŭvazie, što pieramohi ŭ vajnie nia moža być, jak vychoŭvać narod u addanaści systemie, jakaja hatovaja ź jadziernaj zbrojaj abaraniać svajo isnavańnie? Tolki tak možna było: vajna zahubić usich, ale samaje hałoŭnaje, kab ludzi, jakija pad ruinami zastanucca, byli savieckimi ludźmi.
Nu voś ruchnuła systema, ruiny kamunizmu lažać, prydušyli rasiejski narod, biełaruski narod, ukrainski i inšyja narody. I voś kłopat va ŭsich našych učorašnich kiraŭnikoŭ, kab ludzi pad hetymi ruinami zastavalisia savieckimi ludźmi. Vielmi paradaksalna, što tak jano i adbyvajecca. Vielmi mnohija, adčuvajučy na sabie hetyja ruiny, kali ciažar kamieńnia ŭčorašniaha kamunizmu nie daje padniacca, nie razumiejuć, što ich dušyć. Im zdajecca, što ich dušyć niešta novaje.
Dy ništo novaje ich nia dušyć! Nijakaja demakratyja ich nia dušyć. Ich dušyć usio toj ža sacyjalizm! Usio toj ža kamunizm, usio taja ž namenklatura. Hetyja ruiny i prydušyli.
I Ivan Ivanavič akazaŭsia prarokam: jany ŭsio ž vychavali miljony ludziej u tym duchu, što mnohija i pad ruinami kamunizmu zastajucca tymi ž savieckimi ludźmi.
I heta vialikaje niaščaście. Reformy iduć ciažka i ŭ Rasiei, i va Ŭkrainie, a ŭ Biełarusi amal nie iduć. I nia tolki tamu, što kiraŭniki zastalisia raniejšyja. Ja dumaju, i sami my pad hetymi ruinami sacyjalizmu ŭsio jašče zastajemsia ŭčorašnimi savieckimi ludźmi».
Łukašuk: «Aleś Michajłavič, pamiatajecie, pryjaždžała pieršy raz u Maskvu «žaleznaja łedzi», Marharet Tetčer, i była takaja pakazalnaja telepieradača, kali suprać jaje vystavili troch bajavych savieckich publicystaŭ.
Sprečka išła pra atamnuju bombu, i Tetčer skazała, što tolki dziakujučy jadziernaj zbroi Eŭropa nia viedała vajny apošnija amal piaćdziasiat hadoŭ. Nakolki, vy dumajecie, siła važnaja dla zachavańnia miru i pieramohi dabra?»
Adamovič: «Viedajecie, zdajecca, praŭda na baku Tetčer, tamu što tak i atrymałasia. Jany patrymali jadziernuju bombu, nie spałochalisia pahrozy z Uschodu — u nas byli strašennyja rakiety na dziesiać, na sotni mehaton, adna takaja rakieta mahła źniščyć Anhliju razam z Tetčer i ŭsimi astravami.
Byccam by pravata na ich baku, i tady možna skazać, što i Antanovič pa-svojmu spraviadliva razvažaŭ, i Brežnieŭ, i ŭsie tyja, što na bombie budavali svaju palityku. Ale heta tolki tamu, što — nia viedaju, što vyratavała čałaviectva i ludziej. Mahło b być zusim pa-inšamu, my b z vami tut nie razvažali, nie siadzieli b tut, i nie było b pamiaci ni pra Tetčer, ni pra kaho.
Heta nia tolki na ŭzroŭni Tetčer. Kali Andrej Dźmitryjevič Sacharaŭ pryjechaŭ z Horkaha, mnie tak paščaściła z Uładzimieram Sinielnikavym być u jaho. Sacharaŭ nia Tetčer i nia chto-niebudź inšy.
I z Sacharavym ja tady pavioŭ siabie jak niepapraŭny pacyfist. Ja staŭ pytacca: Andrej Dźmitryjevič, skažycie, u vas žyvie kompleks Apenhiejmera? Vy adčuvajecie vinu za toje, što ŭ historyi budziecie baćkam vadarodnaj bomby? Jon skazaŭ: pa-pieršaje, nia ja adzin, kalektyŭ rabiŭ, ale heta było patrebna, — i taja ž lohika, što ŭ Tetčer.
Ja druhi raz zajšoŭ z hetaj razmovaj, ź inšaha boku. Andrej Dźmitryjevič kaža: nie. Ja havaru: voś vy stali pravaabaroncam, stali kanfliktavać z Chruščovym, z našaj systemaj, patrabavać adkrytaha hramadztva, adnym słovam, spałochalisia, što nia ŭ tyja ruki addali hetuju strašnuju zbroju. Jon — staić na svaim usio roŭna.
I tady ja skazaŭ: Andrej Dźmitryjevič, davajcie ciapier ujavim, usio-taki ŭsio ŭzarvałasia, i my lacim — moj popieł lacić, i vaš pobač. I moj popieł u vašaha pytaje: Andrej Dźmitryjevič, i ciapier vy skažycie, što mieli racyju i što pravilna, treba było hetuju hadzinu rabić, kab źbierahčy mir? Jon skazaŭ: pra toje ja jašče nia viedaju, bo jašče nie adčuŭ.
Potym, kali ja čytaŭ jaho ŭspaminy i inšaje, ja ŭsio-taki zrazumieŭ, što hety kompleks Apenhiejmera ŭ im žyŭ, byŭ. Toje, što jon staŭ sapraŭdy hieraičnym zmaharom, adzin suprać usioj systemy, usio ž išło ad taho, što jon adčuvaŭ adkaznaść za toje, što zrabiŭ.
My ŭsie łajem KDB, NKVD, HPU — i ŭsio pravilna, ale adzinaje, za što možna być udziačnymi, dyk heta za niaźniščanyja archivy, dzie choć niejkija dakumenty zastalisia.
Voś jany padsłuchali kaliści havorku akademika Łandaŭ. Jon u 1956 hodzie ŭžo havaryŭ, što ci systema naša sacyjalistyčnaja mirna sydzie z histaryčnaj areny, ci budzie abaviazkova atamnaja vajna. I nichto — ni Łandaŭ, ni Sacharaŭ, ni Sałžanicyn — nia vieryli ŭsurjoz, što jana moža mirna syści z histaryčnaj areny.
Tak adbyłosia — heta vialikaje ščaście, vialikaja ŭdača, i tamu toj razvał, pra jaki stolki ljuć ślozaŭ, — prosta płata za toje, što čałaviectva vyratavałasia».
Hetaje interviju prahučała ŭ efiry ŭ pieršyja studzieńskija dni 1994 hodu. 26 studzienia serca Alesia Adamoviča spyniłasia. U takija viestki nia vieryš, jak nia vieryš va ŭłasnuju śmierć.
