U «Biełaruskim Histaryčnym Ahladzie» vyjšła recenzija Aleny Markovaj — češskaj daśledčycy biełaruskaha pachodžańnia — na knihu Pera Andersa Rudlinha The Rise and Fall of Belarusian Nationalism, 1906—1931 («Uźlot i padzieńnie biełaruskaha nacyjanalizmu, 1906—1931»). Jana nie tolki daje mahčymaść uzbahacić svaje viedy pra historyju Biełarusi 1920-ch (Markova śpiecyjalizujecca na biełarusizacyi), ale i prymušaje zadumacca pra niekatoryja akaličnaści sučasnaha stanu biełaruskaj kultury.
Knižka šviedska-amierykanskaha historyka vyjšła ŭ 2015 u ZŠA, u vydaviectvie Pitsburhskaha ŭniviersiteta.
Daśledčyk stavić za metu pakazać, jak «niekalki socień intelektuałaŭ» u pačatku XX stahodździa ŭjavili i sprajecyravali na mapu śvietu Biełaruś, jakaja analizujecca ŭ knizie jak «pamiežnaja terytoryja, sacyjalny prajekt i palityčny instrumient». Chacia «rabota pa ŭjaŭleńni» Biełarusi startavała vielmi pozna, u niespryjalnych umovach i doŭha nie znachodziła naležnaha vodhuku siarod metavaj aŭdytoryi (biełaruskamoŭnaha sialanstva), źbieh palityčnych akaličnaściej u 1918—1920 dazvoliŭ aformicca biełaruskaj dziaržavie.
Rudlinh zaŭvažaje ź intanacyjaj, jakaja nazolna napaminaje apaviadańnie Michaiła Bułhakava «Kijeŭ-horad»: za hetyja try hady biełaruskuju dziaržaŭnaść abviaščali prynamsi 6 razoŭ (paraŭn. «po sčietu kijevlan u nich było 18 pierievorotov»).
Rudlinh sprabuje vyśvietlić, čamu biełaruski nacyjanalizm vyjaviŭ tuju dynamiku, jakuju vyjaviŭ; pryčynami jon nazyvaje niekadyfikavanaść nacyjanalnaj movy da 1918, małapapularnaść nacyjanalnaj prahramy ŭ haradach i mały sacyjalny kapitał biełaruskich adradžencaŭ.
Rudlinh prapanuje čytaču panaramu kankretnych histaryčnych epizodaŭ i čyńnikaŭ, što ŭpłyvali na dynamiku hetaha ŭjaŭleńnia i jahonaha sacyjalnaha ŭkaranieńnia. Niamieckaja akupacyja Biełarusi ŭ 1915 pryviała da farmiravańnia madernovaj administracyi i biełaruskamoŭnaj škoły, Viersalskaja damova pachavała idei fiederacyjnaha palityčnaha ŭładkavańnia kolišniaha VKŁ, prymusiŭšy palityčnyja hrupy da etnična aznačanych palityčnych prajektaŭ; hieapalityčnaja situacyja paśla 1921, palityka Piłsudskaha i Stalina (u mienšaj stupieni — Litvy) taksama ŭździejničali na raźvićcio biełaruskaha nacyjanalizmu.
Najvažniejšym vonkavym čyńnikam u historyi biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu stanovicca, adnak, ukrainski pieršaŭzor — pavodle Rudlinha, biełaruskija nacyjanalisty naśledavali svaim ukrainskim kaleham.
Kab lepš rastłumačyć zachodniamu čytaču biełaruskuju situacyju, šviedski historyk źviartajecca da schiemy raźvićcia nacyjanalnych ruchaŭ Mirasłava Hrocha i prapanuje pieryjadyzacyju biełaruskaha nacyjanalizmu pavodle hetaj schiemy. Pieršyja dźvie fazy (fazy A i V) češskaha daśledčyka majuć na ŭvazie navukovy intares i stadyju nacyjanalnaj prapahandy, treciaja (S) — masavuju mabilizacyju pad ściahami nacyjanalizmu, čaćviortaja (D) — stvareńnie nacyjanalnaj dziaržavy. Rudlinh datuje treciuju fazu ŭ biełaruskim nacyjanaliźmie pieryjadam 1920-ch, źviazvajučy jaje ź biełarusizacyjaj u BSSR i pośpiecham Hramady ŭ Polščy. Histaryčnyja akaličnaści pieryjadu 1906—1931 hadoŭ słužać Rudlinhu padstavaj dla tłumačeńnia biahučaj biełaruskaj situacyi — najaŭnaści niekalkich nacyjanalnych prajektaŭ, jakija, na dumku daśledčyka, nie zvažajučy na vonkavuju varožaść, uzajemna abumoŭlenyja.
Kniha atrymała dobruju krytyku ŭ zachodnich vydańniach.
Najbolš važnyja vodhuki vyjšli pa-niamiecku (aŭtar — Fieliks Akierman) i pa-anhlijsku (Sajman Ljuis), jany vyklučna vysoka acanili daśledavańnie — jak čytelnuju pracu, zabiaśpiečanuju vialikaj kolkaściu spasyłak (Akierman) ci navat jak «vytančanaje i šmathrannaje daśledavańnie» (Ljuis). Ljuis asabliva pakdreślivaje, što najbolš važnaja pieravaha pracy — dyjapazon vykarystanych u joj archiŭnych krynic.
U svaju čarhu Markova, kancentrujučysia ŭ svaim vodhuku na 1920-ch hadach, pierakanaŭča pakazvaje na šmatlikija chiby i skažeńni, jakija aŭtar dapuściŭ u manahrafii.
Hetyja chiby majuć vyraznyja (ale nienaŭmysnyja, treba mierkavać) punkty sudakranańnia z paviestkaj niekatorych ideałahičnych płyniaŭ u Biełarusi.
U pryvatnaści, mnohija śćviardžeńni Rudlinha naŭprost supadajuć z «čarnasocienskaj» interpretacyjaj historyi BSSR 1920-ch hadoŭ. Vydatnyja prykłady hetaha padychodu možna znajści na sajcie «Sputnik i pahrom» ci jahonym biełaruskim anałahu zapadrus.su.
Jana zvodzicca da taho, što ŭ 1920-ch hadach balšaviki, kab asłabić varožy im ruski narod (za hetym časta chavajucca idei ab tym, što balšavizm byŭ naviazany bohabajaznaj Rasii jaŭrejami), rasčlanili jaho na try častki i pačali naviazvać spradviečna ruskamu nasielnictvu Zachodniaj Rasii biełaruskuju movu i litaraturu. I naviazali, jak niadaŭna niechacia i biez asałody pryznaŭ Usievaład Šymaŭ.
U historyi z Markovaj i Rudlinham vyklikajuć uvahu nie tolki hetyja kanatacyi čysta akademičnaj sprečki, jakaja maje pavažny i bahaty fon u sučasnaj humanistycy (adno z klučavych pytańniaŭ, jakija sparadžaje kanstruktyvisckaje razumieńnie nacyi, — ci sapraŭdy nacyju možna stvaryć z aby-jakoj supolnaści na padstavie aby-jakich raźmiežavalnych paramietraŭ, — moža plonna abmiarkoŭvacca na biełaruskim materyjale; dobry prykład stanović recenzija Mirasłava Hrocha na manahrafiju samoj Markovaj (Ab Imperio. 2013. №3). Važna źviarnucca taksama da prablemy ŭklučeńnia biełaruskaj prablematyki ŭ paradak dnia suśvietnaj navuki, u pryvatnaści, zachodniaj akademii. Vidavočna, što Biełaruś da siońnia zastajecca biełaj plamaj na karcie Jeŭropy, pryčym moža najbolš biełaj — na jaje intelektualnaj karcie. Biełaruskaja intelektualistyka nie pradukuje ci amal nie pradukuje kankurentazdolnych na suśvietnych simvaličnych rynkach tekstaŭ, siužetaŭ i debataŭ. Heta niavykrutka, viadoma ž.
Mnie padałosia, što recenzija Markovaj jakraz-taki idealna pasavała b u jaki-niebudź prestyžny zachodni časopis. Sprava ŭ tematycy, u jasnaści arhumientaŭ: jany nie «hiermietyčnyja», jak heta časta byvaje z pryčyny małaviadomaści biełaruskaj kultury navat u našym rehijonie, nie kažučy ŭžo pra śviet, a całkam dastupnyja ŭsprymańniu niezałučanaha ŭ biełaruski kantekst čytača.
Tekst Markovaj daje biełaruskija adkazy na pytańni, jakija možna stavić u dačynieńni vialikaj kolkaści krain, pry čym nie tolki savieckich.
U hetaj suviazi cikava źviarnuć uvahu na daśledčy prajekt šviejcarskaha historyka Štefana Ryndlisbachiera (Rindlisbacher) «Vyznačeńnie i pieraniasieńnie hranic u Savieckaj dziaržavie, 1918/1922—1936» (univiersitet Bierna). Kali paralelna čytać dakład pra źmiest hetaha prajekta i recenziju Markovaj, niemahčyma nie ździvicca, nakolki blizkija ŭźniatyja tam prablemy i siužety. Karanizacyja, supraciŭ i instrumientalizacyja nacyjanalnaha pytańnia (Ryndlisbachier kankretyzuje: «…režym spadziavaŭsia ŭtajmavać mažlivyja ahmiani nacyjanalnych kanfliktaŭ i adnačasova mieć u dalejšym mahčymaść aktyvizavać nacyjanalna kanaciravanyja intaresy jak unutry- i zamiežnapalityčnyja «resursy», jon spasyłajecca pry hetym na apisany T. Marcinam «pryncyp Pjemonta», i na artykuł šviejcarskaje daśledčycy Marina Cattaruzza), i proćma naturalnych supadzieńniaŭ u spasyłkach.
Prablema tut navat nie ŭ tym, što šviejcarski historyk mierycca vyvučać Ukrainu, Kaŭkaz i Siaredniuju Aziju, a vyvučać Biełaruś nie mierycca. I navat nie ŭ tym, što Belarusian Studies vystupajuć jak «krychu ezateryčnaje pole»(Ljuis). Nie ŭ tym, što zachodnija daśledčyki «nie časta majuć nahodu pračytać knihu, jakaja kancentrujecca tolki na Biełarusi» (hetak u nievialikaj replicy pra knihu napisała Amanda Svejn). Heta ŭsio kanstatacyi, jany karysnyja — kab jaśniej ujaŭlać stanovišča. Prablema ž, padajecca, u pravilnaj farmuloŭcy pytańnia.
Čamu biełaruskich historyj niama ŭ paradku dnia suśvietnaj palityki i kultury? Isnuje šmat tłumačeńniaŭ — ad apisanaha Kunderam «vykradańnia Uschodniaj Jeŭropy» da teoryi «cienia Ukrainy», u jakim apynułasia Biełaruś ciapier. Fakt zastajecca faktam: uschodniejeŭrapiejskich historyj mnostva, The Grand Budapest Hotel, i ŭsie jak adna hučać. A naša ŭsio jašče nie hučyć.
Čytajcie taksama:
BNR, Bałachovič, BSRH: zachodni pohlad
* * *
Anton Lavicki
Nar. 1993. Mahistr histaryčnych navuk. Śpiecyjalizujecca ŭ historyi Biełarusi druhoj pałovy XX stahodździa. Skončyŭ Licej BDU, vyvučaŭ historyju i palitałohiju na histaryčnym fakultecie BDU i ŭ Lejpcyhskim univiersitecie ŭ Hiermanii. Pachodzić z Palaninavičaŭ, što ŭ Mahiloŭskaj vobłaści.
