14 kastryčnika ŭ Miensku projdzie Jeŭrapiejski Marš, jaki zaklikany źviarnuć uvahu na pieravahi jeŭrapiejskaha vybaru dla Biełarusi. Z hetaj nahody pra miesca Biełarusi ŭ Jeŭropie pahadziŭsia parazvažać u hutarcy z pres-centram “Chartyi`97” hanarovy staršynia abjadnańnia “Mižnarodnaja asacyjacyja biełarusistaŭ” Adam Maldzis.
– Adam Vosipavič, uličvajučy siońniašniuju palityčnuju situacyju, Biełaruś biezumoŭna pavinna abrać svoj šlach raźvićcia. U jakim nakirunku, na Vaš pohlad, pavinna ruchacca kraina?
– Ułasna kažučy, Biełaruś idzie pa jeŭrapiejskamu šlachu raźvićcia z CHIII-XIV stahodździaŭ, z časoŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Treba było b na terytoryi Lidskaha rajona, kala vioski Vostraŭ, dzie było padpisana mirnaha pahadnieńnie pamiž vialikim kniaziem litoŭskim Vitaŭtam i polskim karalom Jahajłam, pastavić pomnik im, tamu šta paśla hetaha spynilisia kanflikty ŭ tym liku i ŭzajemnaje źniščeńnie jak ŭ adnoj, tak i druhoj krainie. Tamu mnie zdajecca, što ŭ hetym miescy abjadnanymi siłami Biełarusi, Litvy i Polščy pavinien być pastaŭleny pomnik ŭzajemarazumieńniu i prymireńniu. Paśla hetaha Biełaruś była adkryta dla ŭpłyvu zachodniaj kultury. Reniesans, baroka, kłasicyzm, sientymientalizm, ramantyzm u asnoŭnym prychodzili da nas ź Jeŭropy.
Biełaruskaja kultura sfarmiravałasia na pamiežžy dvuch vialikich rehijonaŭ. My adčuvali ŭpłyŭ uschodniaha, vizantyjska-pravasłaŭnaha makrarehijona i zachodniaha, katalicka-ramanskaha i častkova pratestantska-hiermanskaha (heta adnosicca pieravažna da XVI stahodździa).
Heta nie našaja biada, a našaja pieravaha ŭ kulturnickim płanie. My brali lepšaje z abodvuch bujnych kultur. Tyja ž, słuckija pajasy, u jakich skryžavalisia ŭschodnija i zachodnija ŭpłyvy dy nadali im unikalnaść. Abo vydańni Francyska Skaryny, jaki vykarystoŭvaŭ u svaich pradmovach tvory ajcoŭ jak uschodniaj, tak i zachodniaj carkvy, imknučysia być pierš za ŭsio chryścijaninam. Toj ža šmatviektarny ŭpłyŭ my bačym u biełaruskim carkoŭnym draŭlanym dojlidstvie Paleśsia XVIII-XIX stahodździaŭ. Prykmiety sintezu kulturaŭ bačnyja taksama ŭ Niaśvižskim i Mirskim zamkach. U paŭsiadzionnaj dziaržaŭnaj i ekanamičnaj praktycy Lva Sapiehi i mnohich z Radziviłaŭ. Dla ich nie paŭstavała pytańnie, z kim jany: z Uschodam ci z Zachadam, najpierš jany chacieli. Kab była mahutnaj i talerantnaj ich rodnaja dziaržava – tady Vialikaje Kniastva Litoŭskaha.
Navat samyja pryhožyja dziaŭčaty naradžajucca na etničnym pamiežžy, heta pryznana, dzie ŭpłyvaje i adna i druhaja kroŭ. My – most pamiž Uschodam i Zachadam. I u hetym našaja pieravaha. Biełaruś – heta častka Jeŭropy i navat jaje hieahrafičny centr.
– Jaki šlach Vy bačycie ?
– Najpierš, svoj šlach, ułasny. Jon adpaviadaje žadańniam naroda. Tolki nie zaŭsiody kankretna vykazvajecca. Tady ja pačynaju stavić kankretna pytańnie: u jakim domie VY chacieli b žyć, jaki budavać? Padumaŭšy, adkazvajuć – viadoma ž, nie HUŁAH, nie kamunałku, i navat nie “chruščoŭku”. I taksama nie zachodni “chmaračos”, u jakim niejak nam nia ŭtulna było b žyć. Heta pavinna być dabrotnaja chata, niachaj spačatku i draŭlanaja, ale z nadziejnymi kamunikacyjami, jakija b złučali jaje ź inšymi “chatami” na Zachadzie i Uschodzie, poŭnačy i poŭdni. Tady b było sapraŭdnaje dobrasusiedstva. I sapraŭdy, što havaryć pra ŭvachodžvańnie ŭ inšyja chaty, pakul sama nie dabudavanaja? Asabliva heta bačna ŭ kultury, adukacyi, nacyjanalnaj samaśviadamości, jakaja, jak mnie zdajeieca, nie sfarmavałasia naležnym čynam. U luboj ahulnaj kvatery my prosta rastvorymsia, nie paśpieŭšy stać samim saboj.
Asabliva tut važna paźbiehnuć amal sucelnaj rusifikacyi, jakaja ŭ nas panuje. Chacia jość i stanoŭčyja simptomy, kali havorka zachodzić pra moładź. Uvohule, jak vy bačycie pa majmu adkazu, ja, chutčej, centryst. Heta mierkavańnie ŭ mianie sfarmivałasia, kali ja byŭ dyrektaram centra imia Skaryny, dzie kankretnyja spravy stavilisia vyšej hučnych słoŭ. My ličyli, što dobraje ŭsio toje, što idzie na karyść Biełarusi, niezaležna ad taho, ad kaho heta zychodzić. Musić, tamu centr i spyniŭ svajo isnavańnie...
Naša historyja składałasia tak, što my ŭvieś čas schilalisia to na zachodni, to na ŭschodni bok. Kali viatry pamysnyja, uzbahačajuć našu kulturu, treba z hetaha karystacca. Našamu nacyjanalnamu drevu treba najpierš vyprastacca, stać na ŭłasnyja histaryčnyja karani jak maha bolš tryvała, kab supraćstajać niehatyŭnamu ŭpłyvu ź luboha boku. My histaryčna adčuvali mocny niehatyŭny kulturnicki cisk nie tolki z Rasiei, ale i z boku Polščy. Ni Jeŭropa, ni Rasieja pra našu kulturu kłapacicca nie budzie. Heta pavinny rabić my sami. Być samim saboj i brać ad roznych kultur lepšaje.
Praces samastanaŭleńnia idzie baluča, pakutliva, ale hety praces idzie. Tak adbyvajecca ŭ inšych krainach, jakija znachodziacca na pamiežžy dvuch makrakultur – Ukrainie, Bałharyi. Sierbii. Vybranych nacyjaŭ być nie moža. Usie žyvuć u susiedstvie ź inšymi narodami. Kali nie budzie pamiž imi mirnaha ŭzajemadziejańnia, jany prosta źniknuć u svajoj izalavanaści.
Krajnaści byvajuć. Važna zachavać svaju samabytnaść. Skaryna ŭ adnych dakumientach pisaŭ siabie “rusinam” (biełarusam), majučy na ŭvazie svajo etničnaje pachodžańnie, u inšych – “lićvinam”, majučy na ŭvazie svaju dziaržaŭnuju prynaležnaść. Jon hanaryŭsia, što źjaŭlajecca hramadzianinam VKŁ – šmatetničnaj dziaržavy. Heta pavinna być dla nas uzoram i siońnia. Tak skłałasia, što naša dziaržava šmatnacyjanalnaja, šmatkanfiesijnaja,. šmatkulturnaja, ale jość tytulnaja nacyja, na hlebie kultury jakoj jość mažlivaść stvarać i buduć stvaracca aryhinalnyja kaštoŭnaści.
– Demakratyčnyja siły krainy prapanavali ŭładzie dyjałoh dziela budučyni krainy. Jak Vy stavicisia da hetaj inicytyvy?
– Supraćstajańnie zaŭsiody viadzie da varožaści. A varožaść – drenny čyńnik u raźvićci. Dyjałoh, kaniešnie! Važna ŭśviedamlać, što pobač z taboj majuć prava na isnavańnie inšyja ludzi, ź inšymi pohladami, simpatyjami, hustami i h. d. Vajavać ź imi, jak u nas heta časta robicca – ja suprać hetaha. Ahresija nakoplivajecca, što ŭrešcie viadzie da vybuchu situacyi, kali padziei raźvivajucca destruktyŭna i niepadkantrolna.
Demakratyčnyja siły zaŭsiody dapuskajuć mažlivaść isnavańnia inšaj dumki i hatovyja da dyjałohu. Ułada... My časta ŭsprymajem jaje, jak niešta ahulnaje i nie bačym, što časam asobnyja pamyłki robiać asobnyja ludzi. Tut treba raźbiracca. Dziejničaje čałaviečy faktar i ŭ pavodzinach ułady i apazicyi. Apazicyja taksama roznaja. Mahčyma, treba brać prykład sa staradaŭniaha i biełaruskaha vieča, kali sprečnaje pytańnie vyrašałasia narodam.
Mnie impanujuć Milinkievič i Sieviaryniec, jakija hetyja kroki abdumvajuć i vyrašajuć prablemy pa inšamu. Ja padtrymlivaju taksama ich ideju dyjałohu z uładami, jaki adbudziecca raniej ci paźniej.
– Jak vy staviciesia da praviadzieńnia Jeŭrapiejskaha maršu zapłanavanaha na 14 kastryčnika, jaki zaklikany prapanavać uładam dyjałoh i zaklikać ułady vykanać prapanovy Jeŭraźviaza pa demakratyzacyi krainy?
– Mnie zdajecca nazva Jeŭrapiejski marš nie zusim pradumanaja. Heta vielmi ahulnaja nazva. Ja nazvaŭ by hety ruch najpierš Biełaruskim. Tamu što jon stavić na mecie nie ahulnajeŭrapiejskija, a biełaruskija intaresy. A dyjałoh u biełaruskich intaresach. Moža ŭ hetym tut znoŭ prajaŭlajecca moj centryzm, za jaki bjuć i źleva, i sprava. Ale ja liču, što va ŭmovach Biełarusi centryzm, “štodzionnaja, šeraja praca”, -- na karyść Radzimie.
