Прывід мовы
Быў такі час, калі лічылася, што па-беларуску гавораць ці то вяскоўцы-калгаснікі, ці творчыя дзеячы — пісьменнікі, мастакі, гісторыкі. Першая катэгорыя размаўляе на «бруднай» беларускай мове, другая — на «чыстай». Мне было васямнаццаць, я з'яўляўся ў нейкім публічным мейсцы (да прыкладу, у кавярні на Траецкім), меў доўгія валасы і гаварыў па-беларуску. Да якой катэгорыі мяне можна было аднесці? Доўгія валасы — значыцца, хіпі. Але вопратка неадпаведная, нехіпанская. Беларуская мова — значыцца, калгаснік. Але доўгія валасы, нефармальны выгляд… Не складаецца. Пісьменнік, мастак? Дык замалады яшчэ.
Народ прызвычаіўся, што беларускамоўныя пісьменнікі-мастакі мусяць быць у пачцівым узросце, з багатым пакручастым пройдзеным шляхам і жыццёвым досведам за плячыма. Карацей, нічога не складалася, народ прызвычаіўся да пэўных стэрэатыпаў, а тут яны парушаліся.
І паўставаў прывід мовы — так-так, тае мовы, якую ты некалі вучыў у сваёй вёсцы, на якой ты ўпэўнена гаварыў да пераезду ў горад. А ў тым горадзе давялося хуценька перавучвацца на іншую, каб ня быць вяскоўцам, селянінам ды калгаснікам. І ты перавучыўся і забыўся, а тут — на табе! Нагадваюць, непакояць, турбуюць… Некамфортна!
Гаворыш па-беларуску — значыцца бээнэфавец
Потым прыйшоў іншы час. З'явіўся іншы, новы стэрэатып: гаворыш па-беларуску, значыцца, ты бээнэфавец! А калі ты бээнэфавец, дык ад цябе нічога добрага чакаць не выпадае. Ты хочаш усё змяніць, а людзі не любяць гэтыя хуткія змены. Ім падаецца: лепей хай будзе як ёсць, абы не было горай!
Аднаго разу я патрапіў на вяселле. Было шмат людзей, як у нас прынята — сваякі, сябры, далёкія сваякі, прыяцелі… Лішне казаць, што я там быў досыць экзатычнай постаццю са сваімі доўгімі валасамі і беларускай мовай. А народ быў розны, хаця большасць складалі гарадскія жыхары ў першым пакаленні (былыя вяскоўцы) крыху за 40. І вось я выпадкова падслухаў размову ў курылцы.
Лявон Вольскі, фота з асабістага архіва
Адзін былы вясковец абурана звяртаўся да купкі слухачоў: «Дак яны ж хочуць, каб усіх перавучыць на беларускую мову! Во чаго яны хочуць гэныя бээнэфаўцы!». І народ абурана нешта мармытаў, маўляў, нічоганькі сабе, зусім ужо зарваліся нацыяналісты гэтыя!
Беларусізацыя і адкат назад
Потым быў кароткі час беларусізацыі. Большасць (як, дарэчы, і заўсёды) ставілася да маёй беларускай станоўча, але знаходзіліся й агрэсіўныя асобы, маўляў, чаго вы мяне прымушаеце гэтую мову вучыць, я яе не праходзіў у школе, бо сын вайскоўца! Зрэшты, такіх было мала. Але шуму ад іх магло быць шмат!
Потым пачаўся адкат назад. І нават не назад, не да савецкага стандарту — творчая эліта і вяскоўцы размаўляюць па-беларуску, астатняя маса — па-расейску. Не.
За савецкім часам творчая эліта — гэта былі недакранальныя асобы. Паўбагі. Небажыхары. Барадулін, Быкаў, Гілевіч… Недатыкальныя аўтарытэты.
У новым часе аўтарытэт застаўся толькі адзін — першая асоба дзяржавы, астатнія — так, абы-што, дробязь.
Паступова гэтым учорашнім аўтарытэтам перакрылі шляхі да дзяржаўных сродкаў масавае інфармацыі — усіх гэтых радыё-тэлевізіяў-газэтаў, перасталі публікаваць у дзяржаўных часопісах. Дый беларускамоўная яшэ з савецкіх часоў тэлевізія зрабілася спрэс расейскамоўнай.
Размова па-беларуску сталася прыкметаю апазіцыйнасці — усе ж паўсюль гавораць па-расейску, а чаго ты, такі разумны, рэжаш па-беларуску? Гэта ж не проста так? Цяпер ужо адсылкі да творчае эліты не спрацоўвалі — гэтая эліта таксама асацыявалася з апазіцыйным рухам — Быкаў, Барадулін… Яны ж не падтрымліваюць уладу і той шлях, па якім ідзе краіна, праўда? Ну, вось.
«Сарамлівая недабеларусізацыя»
А потым быў кароткі перыяд «сарамлівае недабеларусізацыі», калі можна было насіць вышыванку (вышымайку) і Пагоню на грудзёх. Гэта нават (неафіцыйна) віталася. Бо кіраўніцтва дзяржавы хацела даць зразумець Пуціну, што ў нас тут не ўсё яшчэ спрэс расейскае і, калі правесці рэферэндум тыпу крымскага, дык усе прагаласуюць за Расею, не! Мы, калі што, маем такую-сякую самасвядомасць і нацыянальную сімволіку, якая, хоць і адрозніваецца ад дзяржаўнае, але таксама важкая, грунтоўная і гістарычная. Вось. Так што не думайце, што ўсё так проста!
Некаторыя наіўныя беларусы ўспрынялі гэта як разварот уладаў да ўсяго беларускага і пачалі святкаваць перамогу. Зарана пачалі.
Краіна абсурду
Ясна, што сарамлівая недабеларусізацыя не магла трываць доўга (хоць яе й негалосна падтрымлівалі нешматлікія патрыятычна настроеныя асобы з кіраўніцтва) і пасля векапомных выбараў 20-га яна цалкам згарнулася. Ня буду тут распавядаць пра «апазіцыйныя шкарпэткі» ці то пікетаванне на гаўбцы праз скрынку ад тэлевізара LG, вы і без гэтага ведаеце ступень абсурду, у які пагрузілася краіна.
Цяпер ужо гаварыць па-беларуску на вуліцы ці то ў якім публічным месцы (кавярні ці рэстарацыі) — папросту небяспечна.
Бо твая беларуская цяпер — гэта наўпроставая прыкмета не тое што апазіцыйнасці — антыдзяржаўнасці! — і якаясьці празмерна пільная бабуля ці то дзядок-адстаўнік могуць на цябе данесці куды трэба, а з гэтага «куды трэба» выбрацца вельмі цяжка, вы ж ведаеце.
Паступова ўсё беларускамоўнае й проста беларускаарыентаванае прыроўніваецца дзяржаваю да «экстрэмісцкага». Трымаць дома кнігу Бахарэвіча (ці то Дуніна-Марцінкевіча!) небяспечна, бо нейкія ўладныя знаўцы прызналі гэта «экстрэмісцкай літаратурай», а з турэмных бібліятэкаў цалкам «павыкарчоўвалі» літаратуру на беларускай мове. Відаць, на ўсякі выпадак.
Чаго там разбірацца, які ў гэтага аўтара верш экстрэмісцкі, а які — не, лепей адразу выкінуць усё беларускамоўнае. Прынамсі, за гэта не пакараюць. А за тое, што недаглядзелі — могуць. Дык што лепей?
Цікава, што ўсім гэтым займаюцца тыя самыя людзі, пра якіх гаварылася вышэй, якія (самі ці то іхныя бацькі) вучыліся ў беларускіх школах, гаварылі ў сваіх вёсках і г.п. па-беларуску, вучылі на памяць вершы Купалы ды Багдановіча (а нехта — і Барадуліна!), а вось як пераехалі ў горад, дык на гэтую «мову пейзанаў» давялося забыцца. Ды што там забыцца — выдзерці з сябе з каранямі. Выкарчаваць. Бо хто ж з так званых «сілавікоў» ці то чыноўнікаў хоча, каб яго асацыявалі з (крый Божа!) апазіцыянерам? Антыдзяржаўнікам? Экстрэмістам? Ніхто. Сітуацыя значна радыкальнейшая за тую, што склалася ў 70-х — 80-х гадах мінулага стагоддзя, калі проста не хацелі быць «калгаснікамі».
І што? Катастрофа? Гамон? Непапраўная сітуацыя? Незваротныя змены?
Ды не, даражэнькія, я так не думаю.
Усё адно на падкорцы ва ўсіх нас нашая мова запісаная, будзе іншы час, іншая ўлада, іншая дзяржава — і ўсё стане на свае мейсцы.
Калі ўжо за савецкімі часамі яна не знікла (а былі ўсе ўмовы для гэтага!), калі за апошнія трыццаць гадоў негалоснага змагання ўладаў з ёй не памерла (а магла!), дык ужо не загіне. Акрыяе, абудзіцца і зажыве вечна! Як Беларусь.
Чытайце таксама:
Лявон Вольскі: Колькі расійскіх фанатаў выйдзе на Красную плошчу з плакатам «Свабоду Бі-2»?
Лявон Вольскі: Я выдатна разумею хлопцаў з Nizkiz, бо жыў такім жыццём не адзін год
