2023 год. Надпіс Аzарёнок на смеццевым баку
Як беларусы ставяцца да вайны ва Украіне
Пачынаем з самай паказальнай лічбы — як беларусы ставяцца да магчымасці ўводу нашых войскаў на тэрыторыю Украіны. Каля 80—85% рэспандэнтаў адказалі, што яны супраць гэтага. Валенштайн называе гэты паказчык ашаламляльным.
Пры гэтым аналітык адзначае, што адказы на іншыя пытанні дэманструюць большую раз'яднанасць у грамадстве. Напрыклад, на пытанне «Як вы ставіцеся да выкарыстання тэрыторыі і вайсковай інфраструктуры Беларусі для рэалізацыі ваенных дзеянняў Расіі ва Украіне?» большасць усё яшчэ адказвае «адмоўна» (больш за 60%), але такіх людзей нашмат менш, чым тых, хто выступае супраць прамога ўдзелу Беларусі ў вайне.
Таксама задавалася пытанне пра размяшчэнне расійскіх войскаў і пра тое, ці падтрымліваюць гэта беларусы. Вядома, ёсць людзі, якія сумняваюцца ці зусім не адказваюць на гэта пытанне, але адказы ўсё адно блізкія — каля 40 працэнтаў «за» і прыкладна столькі ж — «супраць».
Якаб Валенштайн тлумачыць, што такія лічбы могуць быць звязаныя з прарасійскімі настроямі. Таксама з-за прапаганды частка беларусаў баіцца нападу НАТА. Таму, як кажа Валенштайн, для кагосьці можа быць добра, калі расійскія войскі знаходзяцца ў Беларусі, бо гэта не дае вайне прыйсці ў краіну, нават калі расійскія войскі гэтым людзям не падабаюцца.
Што да варыяцый адказаў у розных сацыяльных групах, то звычайна чым лепшая адукацыя, тым большая ў чалавека праеўрапейская арыентацыя, чым старэйшы чалавек — тым больш прарасійская арыентацыя. Заходнія рэгіёны краіны звычайна былі больш праеўрапейскія, але цяпер могуць быць адрозненні, бо адтуль эмігравала больш людзей, чым з усходу краіны.
Што да стаўлення беларусаў да вайны ва Украіне, то прафесар Вардамацкі прапануе канцэпцыю «кансалідацыя без сцяга».
Пра тое, што грамадства кансалідаванае ў сэнсе негатыўнага стаўлення да магчымасці ўваходу беларускага войска ва Украіну, сведчаць яскравыя вынікі апытанняў, але чаму гэта кансалідацыя без сцяга? Бо няма на палітычнай арэне такой асобы, якая была б сцягам нацыі, як Зяленскі для Украіны.
Валенштайн таксама характарызуе настрой у Беларусі як кансалідаваны. Гэта ж уласціва і ўспрыманню вайны: беларусы хутка зрабілі высновы наконт падзей ва Украіне і не надта іх змяняюць.
«Па выніках добра відаць, што людзі не хочуць, каб беларуская армія ўступіла ў вайну, і не прызнаюць, што Беларусь дэ-факта ўжо стала саўдзельніцай вайны. Людзі выказваюць жаданне заставацца нейтральнымі нават у пытаннях, дзе гэта супярэчыць рэальнасці.
Напрыклад, адно з пытанняў было пра тое, ці мусіць Беларусь стаць членам пэўнага вайсковага альянсу, і больш за палову апытаных сказалі, што не хочуць бачыць Беларусь ні ў водным такім альянсе. Але Беларусь уваходзіць у склад АДКБ, і з такіх вынікаў лагічна зрабіць выснову, што палова беларусаў выступае за выхад з АДКБ. І толькі 30% адзначылі, што яны згодныя са знаходжаннем Беларусі ў складзе АДКБ. На мой погляд, прыкладна столькі і складае колькасць прыхільнікаў Расіі ў Беларусі», — мяркуе аналітык.
Вардамацкі, у сваю чаргу, адзначае, што большасць беларусаў хацелі б мець статус па-за геапалітычнымі саюзамі. Таксама сацыёлаг заўважае, што рэспандэнты па-рознаму ставяцца да розных саюзаў. Калі казаць толькі пра саюз, то ў адказах адны прапорцыі, а калі ў фармулёўцы пытання ўдакладніць, што гаворка пра вайскова-палітычны саюз, то павялічваецца колькасць тых, хто жадае быць па-за саюзамі.
«У Беларусі шмат людзей з вышэйшай адукацыяй. Калі нацыя дасягае такой лічбы, яна гатовая да дэмакратыі»
У колькасных даследаваннях, з якімі працуе Беларуская аналітычная майстэрня, выбарка складае каля тысячы грамадзян Беларусі ад 18 гадоў. У тым ліку гэта і сельскае насельніцтва — значная частка беларусаў, каля пятай часткі ўсяго насельніцтва, і іх меркаванне значна адрозніваецца ад меркавання гарадскіх жыхароў, удакладняе навуковец.
Што да якасных даследаванняў, яны сведчаць пра матывацыю людзей — чаму рэспандэнты абіраюць той ці іншы варыянт. Вардамацкі прыводзіць у прыклад адказ на пытанне, каго беларусы лічаць вінаватымі ў вайне: «На першай пазіцыі знаходзіцца Расія, а на другой — Злучаныя Штаты. Але важна, што Расія ідзе з невялікім адрывам ад другога месца, то-бок мае каля 25%, а Злучаныя Штаты набіраюць каля 20%. Ёсць і іншыя варыянты адказу: некаторыя рэспандэнты называюць вінаватай у вайне Украіну.
Калі падчас якаснага даследавання пытаешся ў чалавека, хто выклікаў вайну, ён часам кажа: «Так, Расія вінаватая, бо яна ўвайшла на тэрыторыю Украіны. Але і Украіна вінаватая, там дрэнныя генералы і ёсць карупцыя, Злучаныя Штаты ўмешваюцца ў справу, і Кітай, вядома». То-бок чалавек проста пералічвае ўсіх асноўных геапалітычных гульцоў, а сістэмнага разумення ў яго няма».
Якаб Валенштайн адзначае, што амаль ніхто з беларусаў не абвінаваціў у вайне Еўрасаюз (каля 2%), вельмі мала людзей выбралі і варыянт «заўсёды вінаватыя абодва бакі» (менш за 1%). Пытанне пра віну задавалі два разы: калі поўнамаштабная вайна пачалася і летам 2023-га, — і другі раз значна больш людзей адказалі «не ведаю». На думку аналітыка, прапаганда так дзейнічае на людзей, што яны пачынаюць сумнявацца ў сваіх высновах.
«Гэта падаецца такім чынам, быццам праблема дужа складаная і звычайны чалавек не ў стане ў гэтым разабрацца. У глыбінных інтэрв’ю рэспандэнты кажуць: маўляў, гэта не маё пытанне, я маленькі чалавек і гэтага не разумею, у нас ёсць вялікі кіраўнік, які ў гэтым разбіраецца. То-бок чалавек дэлегуе камусьці наверх фарміраванне свайго погляду, і гэта праяўленне пазіцыі, што палітыка і яе абмеркаванне — гэта не сфера дзейнасці простага чалавека. Гэта адрозніваецца ад больш прасунутага грамадства, дзе большая колькасць людзей імкнецца мець свой пункт гледжання», — дапаўняе Вардамацкі.
Калі пытаешся ў людзей, чаму для іх нармальна, што расійскія войскі знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі, чуеш у адказ: «Яны нас абараняюць» ці «Яны нас абароняць», як расказвае сацыёлаг. Пытаешся, ад каго ці чаго абараняюць, і не чуеш канкрэтнага і аргументаванага адказу — абараняюць ад чагосьці абстрактнага.
Што да менш прамых пытанняў пра вайну, то Вардамацкі адзначае пранікненне ў масавую свядомасць расійскага наратыву. З аднаго боку, ёсць рэзістэнтнасць беларусаў перад расійскай прапагандай. Яна тлумачыцца ў тым ліку адукаванасцю беларусаў. «Наша краіна з’яўлялася апошнім звяном усесаюзнага зборачнага цэха, напрыклад, Трактарны завод супрацоўнічаў з 1800 прадпрыемствамі. На апошняй стадыі канвеера трэба мець самых адукаваных людзей, а
чым лепшая адукацыя ў чалавека, тым больш ён устойлівы да прапаганды.
Таксама ў Беларусі шмат людзей з вышэйшай адукацыяй — 25%. Калі нацыя дасягае такой лічбы, то яна гатовая да дэмакратыі. Акрамя таго, калі ідзе шмат прапаганды ў адзін бок, надыходзіць момант, калі чалавек перастае ўспрымаць гэтую інфармацыю як нешта сапраўднае. Беларускае грамадства мае таксама магчымасць атрымліваць з дапамогай інтэрнэту розныя меркаванні, хаця гэта цяпер і ўскладняецца блакаваннем непраўладных рэсурсаў», — кажа Вардамацкі.
Пры гэтым, як папярэджвае навуковец, нельга недаацэньваць уплыву прапаганды. Ён звяртае ўвагу на каласальную прысутнасць расійскіх медыя ў Беларусі і лічыць, што такога моцнага інфармацыйнага выкліку перад беларусамі даўно не было. Да 2020-га года геапалітычны выбар беларусаў быў абумоўлены медыя, якія працавалі ўнутры краіны, а цяпер пазіцыю беларусаў вызначае знешняе ўздзеянне.
Валенштайн пагаджаецца з тым, што беларусы ўстойлівыя да прапаганды, і ў доказ гэтага звяртае ўвагу на два паказчыкі. Першы з іх — пытанне, каго вінаваціць у вайне: з лютага 2022-га прапаганда актыўна спрабуе дыскрэдытаваць Украіну і Захад, але паказчыкі па гэтым пытанні не надта змяняюцца.
Другая рэч — геапалітычная арыентацыя. «Шмат беларусаў не хацелі б яе выбіраць, ім бліжэйшая ідэя застацца нейтральнымі. Але калі ўсё ж адказваць на гэтае пытанне, то ў 2018-м каля 60% людзей выказваліся за Расію, а ў 2020-м гэты паказчык знізіўся да 40%. Галасы за еўрапейскі выбар, наадварот, раслі, і восенню 2020-га за гэты варыянт ужо выступала больш беларусаў, чым за Расію. Потым гэты паказчык знізіўся, магчыма, праз расчараванне: людзі чакалі, што Еўрасаюз больш падтрымае пратэсты, чым гэта насамрэч адбылося. Прарасійскія настроі пачалі расці, але яны не перавысілі паказчык 2018 года, і ў гэтым бачная ўстойлівасць беларусаў перад прапагандай.
То-бок, нягледзячы на тры гады пастаяннай прапаганды, на закрыццё ўсіх незалежных медыя і забарону працы журналістаў, празаходнія настроі ў Беларусі застаюцца» — кажа Вардамацкі і дадае, што цягам некалькіх апошніх замераў спыніўся рост прарасійскіх геапалітычных арыентацый, так праяўляецца рэзістэнтнасць масавага грамадскага меркавання да прапаганды.
«Радок гімна пра тое, што беларусы — мірныя людзі, дагэтуль праўдзівы»
Валенштайн нагадвае, што такія аптымістычныя лічбы былі сабраныя ўнутры краіны. Сотні тысяч беларусаў эмігравалі, і гэта найбольш актыўныя людзі, лідары меркаванняў. Нягледзячы на гэта, усё яшчэ менш людзей, чым у 2018-м, гатовыя выбраць Расію. На думку аналітыка, гэта вельмі моцны паказчык, што грамадства скіравана ў бок беларускасці, што яго не цікавіць рускі свет.
Вардамацкі згодны, што, калі дадаць да прапанаваных лічбаў даныя па дыяспары, лічбы моцна зменяцца, бо дыяспара мае дужа кансалідаваную пазіцыю і наконт ваенных пытанняў, і наконт прысутнасці расійскіх войскаў з ужываннем інфраструктуры, і наконт геапалітычнай арыентацыі. Практычна ўся дыяспара, 95—97%, арыентаваная на праеўрапейскі выбар.
Каб апісаць розніцу паміж грамадскай думкай дыяспары і беларусаў унутры краіны, Вардамацкі прапануе канцэпцыю двух коканаў. Вось як яна гучыць: «На прыкладзе стаўлення да вайны бачныя два інфармацыйныя коканы — унутры краіны і звонку.
Пазіцыю дыяспары можна сфармуляваць формулай «не вайне», а кокан унутры Беларусі характарызуецца формулай «няма вайны». Беларусы ўнутры краіны не адчуваюць, што ва Украіне ідзе трагічная, жорсткая вайна, да іх трапляе мала інфармацыі.
Калі яна і даходзіць, то ў больш мяккім выглядзе: маўляў, ідзе вайна толькі высокадакладнай зброяй і толькі па «дрэнных хлопчыках» — «бандэраўцах» і «нацыстах».
У рэальным жыцці людзі не бачаць праяў гэтай вайны, таму ў іх узнікае ўяўленне, што яе няма. Вялікая праблема для дэмакратычных сіл — тое, што практычна немагчыма перайсці з аднаго кокана ў іншы», — кажа сацыёлаг.
Ці можна давяраць даным, сабраным у цяперашняй Беларусі, якая стаіць на шляху да таталітарызму? Вардамацкі пагаджаецца, што існуе эфект сацыяльнай пажаданасці або ўплыў страху ў грамадстве на адказы рэспандэнтаў. Але гэты страх, як удакладняе навуковец, не распаўсюджваецца на ўсе групы пытанняў. Людзі бянтэжацца адказваць, за каго яны галасавалі, і на іншыя звязаныя з выбарамі пытанні. Аднак на пытанні пра геапалітыку і стаўленне да вайны людзі адказваюць свабодна, тут страху няма.
Валенштайн нагадвае не спяшацца з высновамі па інтэрпрэтацыі даных. Напрыклад, возьмем пытанні аб прысутнасці расійскіх войскаў і геапалітычнай арыентацыі — у людзей падчас адказаў на гэтыя пытанні можа быць зусім розная матывацыя. Ці калі ў людзей пытаюцца пра Еўрасаюз як пра варыянт геапалітычнага партнёрства, яны могуць адказаць, што такі варыянт зараз немагчымы. Маўляў, краіна знаходзіцца ў сферы ўплыву Расіі, дык навошта выбіраць фантазію? Калі б у людзей насамрэч быў выбар, не факт, што вынікі былі б такімі ж.
«Раблю выснову, што мы, еўрапейцы, мусім павялічыць інвестыцыі ў камунікацыю з Беларуссю, у працу з беларускім насельніцтвам. Мусім паказаць яму, што ставімся да Беларусі сур’ёзна, і калі прыйдзе момант, мы хацелі б супрацоўнічаць з Беларуссю.
Мы бачым, што беларусы вельмі адрозніваюцца ад расіян, а таксама што яны не падтрымліваюць вайну. Магчыма, частка з іх стала ахвярамі прапаганды, але большасць людзей жадаюць трымацца далёка ад вайны, проста ў іх не так шмат выбару. У працы з беларусамі шмат патэнцыялу, нягледзячы на тры гады прапаганды і рэпрэсій. І радок гімна пра тое, што беларусы — мірныя людзі, дагэтуль праўдзівы.
Беларусы — не такія, якімі іх хоча падаць расійская прапаганда», — падсумоўвае Валенштайн.
«Наша Нiва» — крыніца якаснай інфармацыі і бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ «НН»Які горад жыхары Беларусі лічаць найлепшым для жыцця? Спойлер: гэта не Мінск
Апытанне: 45% беларусаў, якія з'ехалі ў Польшчу, плануюць там застацца
Ці тыя хто ездзіў у Масковію на заробкі ды набраўся іх лайна