Chaj nie pahłynie mianie bahna,
chaj nie zamknie nada mnoju
prorva paščy svaje…
Psalma 68:16
Daloka-daloka, niedzie na krai ziamli, jość takija miescy, hłybinia jakich nievymiernaja. Kinieš tudy kamieńčyk — i nie pačuješ ani huku ŭ adkaz.
U Biełarusi takoje miesca raptam raźviarzajecca pierad taboju na 52.51.17 paŭnočnaj šyraty i 24.36.54 uschodniaj daŭhaty, na miažy Bieraściejščyny i Haradzienščyny, pamiž Ružanskaj dy Biełaviežskaj puščami. Viosačka Łyskava na kolkidziasiat dvaroŭ, miesca pachavańnia kłasika polskaha sientymientalizmu Franciška Karpinskaha, naradžeńnia biskupa Alaksandra Mikałaja Haraina, i radzima najvialikšaha pravakatara XX stahodździa, lidara partyi rasijskich sacyjalistaŭ-revalucyjanieraŭ, terarysta Azefa.
Ciapier Łyskava — heta 40 kiłamietraŭ ad Pružanaŭ, 443 žychary, siaredniaja škoła, Dom kultury, biblijateka… vały byłoha karaleŭskaha zamka ChVI st. Kaścioł Najśviaciejšaj Trojcy, Carkva Rastva Božaj Maci… vialikija staradaŭnija mohiłki. Ale kali pahłyblaješsia ŭ minułaje —
zajmaje duch i ziamla sychodzić zpad noh.
Adsiul Azef.
Narodžany ŭ Łyskavie ŭ 1869, u siamji biednaha habrejskaha kraŭca, Jeŭna ź junactva ŭdzielničaŭ u hurtkach revalucyjnaj habrejskaj moładzi.Zvyčajny habrejski chłopčyk ź biełaruskaha miastečka… Ale na fota z daśje achranki (fas, profil) užo ciažki čorny pozirk niaholenaha, źvieravataha tvaru.
Kali ž pačałasia pačvara?
Jašče padletkam, skraŭšy vialikuju sumu hrošaj, juny Jeŭna vyjazdžaje za miažu. Padman, bujnyja hrošy i pierachod usialakich miežaŭ ciapier stanuć znakam jahonaha žyćcia.
Pačynaŭ vialiki pravakatar XX stahodździa hetak ža, jak i jaki-niebudź ahient Viektar — za 50 rubloŭ u miesiac ad sakretnaha departamienta palicyi rasiejskaj impieryi pajšoŭ pastukvać na svaich adnakurśnikaŭ u Politechničnym instytucie ŭ Karłsrue. Akazaŭsia nadzvyčaj sprytny: u vyniku paśpiachovaj špijonskaj pracy vyłučyŭsia na pieršyja roli ŭ rasiejskim sacyjałrevalucyjnym ruchu, udzielničaŭ u jadnańni razroznych padpolnych hurtkoŭ — i voś paśla aryštu litoŭskaha habreja Hieršuni ŭžo ŭ 1903 staŭ kiraŭnikom Bajavoj arhanizacyi eseraŭ. Terarystam №1 u impieryi. Na hety momant žałavańnie Jeŭna Fišaleviča Azefa («inžyniera Raskina», pavodle palicejskaha daśje) dasiahnuła 1000 rubloŭ.
Azef arhanizavaŭ bolš za 30 terarystyčnych aktaŭ, ažyćciaviŭ zabojstvy klučavych dziejačaŭ carskaha ŭrada, u tym liku svaich načalnikaŭ:ministra ŭnutranych spravaŭ i šefa korpusa žandaraŭ Plevie (jakoha ličyli hałoŭnym arhanizataram habrejskaha pahromu ŭ Kišyniovie ŭ 1903), hienierał-hubiernatara Maskvy, Vialikaha kniazia Siarhieja Alaksandraviča, pieciarburhskaha hradanačalnika fon der Łaŭnica, hałoŭnaha vajskovaha prakurora Paŭłava…
Mienavita Azef inicyjavaŭ likvidacyju Hapona jak pravakatara. I jon ža vydaŭ uvieś skład eseraŭskaha CK dy dziasiatki eseraŭ-bajevikoŭ.
Raskryty ŭ 1908, uciok za miažu, dzie i pamior ad chvaroby — praź miesiac paśla taho, jak na jahonaj radzimie była abvieščanaja niezaležnaść BNR.
Udarami svajoj zdrady Azef, byccam małatabojca, nanosiŭ strašnyja praboiny Rajejskaj impieryi ź siaredziny. Kožny vybuch ci aryšt patrabavaŭ usio bolšaj i bolšaj lutaści, nianaiści, kryvi i ad dziaržavy, i ad naroda.
Niehavarki, zmročny, ale nadzvyčaj vymudrany, Azef virtuozna, ź biljardnym raźlikam i niečałaviečaj vyvarotlivaściu ŭzryvaŭ svaich kurataraŭ i druhoj rukoj tut ža zdavaŭ vykanaŭcaŭ. Adziny, kamu Azef zastavaŭsia viernym, napeŭna, byŭ djabał, čyj duch i počyrk u biaskoncych kryvavych zdradach i zabojstvach vidavočny.
Na mahile Azefa pasadzili kust šypšyny.
O, Biełaruś, maja šypšyna, zialony list, čyrvony ćviet!.. Chto b moh ujavić, što pre z tvajoj prełaj bałocistaj ziamli i što ŭ tvajoj hłybokaj i pakorlivaj dušy narodziacca Azef, Dziaržynski, Šejman i navat Hienadź Davydźka.
Nočču la zakratavanaha akna śpieckamiendatury ŭ Kuplinie, na paŭdarozie pamiž Łyskavym i Dastojevym, hladziš u biezdań, poŭnuju dalokich ahieńčykaŭ, — i dumaješ: strašna stać Azefam.
Svaja maleńkaja, jak radzimka, viosačka Łyskava jość u kožnym biełarusie.Ciarušyš ščepciu hetuju ziamlu i šukaješ źmiestu: čyj hien pieramoža? Paeta? Śviatara? Zdrajcy?..
A zdrada rodnamu čałavieku? Bližniamu? Zdrada Radzimie? Viery? Pamiaci?
Nasamreč my zdradžvajem štodnia, i praŭda ŭ tym, što našy biaskoncyja maleńkija i vialikija zdrady spryčyniajucca da duchoŭnaj śmierci mnohich i mnohich.
Chto moža zrazumieć Azefa? Daravać Azefu? Vyrvać Azefa z samaha pradońnia svajho serca?
Čałavieku heta niemahčyma.
Ale ŭsio mahčyma Hospadu.
Hladzi jašče:Biełaruskaja hłybinia. Cudy na bałocie
Biełaruskaja hłybinia. Zabyć hieroja
Biełaruskaja hłybinia. Dakryčacca da niabiosaŭ
