Abarani słabych, kali adčuvaješ siabie mocnym.
Karł i Rozačka
Užo daŭno niby sam saboj skłaŭsia mit pra dvaistaść biełaruskaha žyćcia. Dva kalendary — hryharyjanski dy julijanski, dźvie Biełarusi — zachodniaja i ŭschodniaja, dźvie dušy…U naš čas źjavilisia dźvie kanstytucyi, dva parlamenty i navat dva adzinyja kandydaty ad apazycyi.
Tym nia mienš, pry bolš uvažlivym padychodzie, vyjaŭlajecca, što hetaja źjava maje zusim nie biełaruskija karani. Dakładniej — nia tolki biełaruskija. Šmat što tryvała ŭvajšło ŭ naš pobyt i hramadzka‑palityčnuju mitalohiju za savieckim časam. Dy tak i zahrazła ŭ śviadomaści.
Zrazumieła, my pamiatajem — jak nie pamiatać, što marksiscka‑leninskaja filazofija (i tut dva ŭ adnym!) maje try krynicy i try składovyja častki. Adnak, masavaja śviadomaść, asabliva, kali heta śviadomaść masy masaŭ, pavodle svajoj schiemy nahadvaje kamputar, u asnovie pracy jakoha lažyć pryncyp dvaistaj systemy źličeńnia:1 — 0, tak — nie. Možna praciahnuć: za — suprać, svoj — čužy… I toj, chto choča manipulavać padobnaj systemaj, achvotna karystajecca hetym pryncypam. Pryčym, jak u adnosinach da «svaich», hetak i «čužych». (Ad pierastanoŭki hetych paniatkaŭ miescami suma nie źmianiajecca.) Tak, na źmienu Marksu i Enhielsu pryjšli Lenin i Stalin. Ale ž i vorahi zvyčajna chadzili parami: Zinoŭjeŭ i Kamienieŭ, Bucharyn i Rykaŭ, vejsmanisty‑marhanisty. Tolki Trocki stajaŭ jak by adasoblena — bo jamu advodziłasia rola antahanista vialikaha pravadyra Stalina. Za što jamu i raskroili napałam čerap ledarubam.
Nu, a potym lik vorahaŭ pajšoŭ užo na tuziny.
I zaŭsiody ŭ pieršych šerahach zastavalisia marksisty‑lenincy. Jak kazaŭ stary mienski kraviec z uspaminaŭ majho baćki: «Marksisty‑lenincy… Adny — marksisty, druhija — lenincy…» Navat vyčvarenskaje «partyja i Lenin — bliźniaty‑braty» (!) usprymalisia narodam jak całkam narmalnaja metafara.
U savieckich nazvach vulicaŭ u kožnym horadzie prysutničajuć nia tolki adnolkavyja proźviščy balšavikoŭ, try K — Kalinin, Kiraŭ, Kujbyšaŭ. Jość jašče abaviazkovaja para vulicaŭ, znajomaja kožnamu ź dziacinstva: Karła Libkniechta i Rozy Luksemburh. Svajho rodu kamunistyčny varyjant Ramea i Džuljety. I nikomu ŭžo daŭno niama spravy da abstavinaŭ trahičnaj hibieli hetych dziejačaŭ niamieckaj sacyjał‑demakratyi, asabistaje žyćcio jakich nijak nie pierasiakałasia. Nivodzin karenny mienčuk nia ździvicca, pačuŭšy słovy: ja jedu na «rozačku», ci ja žyvu na «karłački». A kaho ździŭlajuć nazvy kštałtu zavod «Sierp i Mołat», ci ałoŭki «Saka i Vanceci»?
«My krasnyje kavaleristy…»
Svajo hanarovaje miesca ŭ hetaj halerei dvaistych adlustravańniaŭ (jak nieabchodnaj častki durnoj biaskoncaści) zajmajuć viasnovyja śviaty 23 Lutaha i 8 Sakavika. Uspomnić pra Dzień abaroncy Ajčyny i Ŭzbrojenych Siłaŭ Biełarusi (bačycie, znoŭ dva subjekty ŭ adnym śviacie) z novaj siłaj prymusiła śviatkavańnie 90‑hodździa tych Uzbrojenych Siłaŭ. Ich historyja aficyjna atajasamlivajecca z historyjaj Savieckaj Armii. Da «jubileju» byŭ prymierkavany admysłovy dakumentalny film «Sałdaty Radzimy», jaki vyjšaŭ na kanale STV. U stvareńni jaho ŭ jakaści kansultantaŭ brali ŭdzieł biełaruskija navukoŭcy‑historyki. Ichnyja proźviščy i navukovyja stupieni paznačanyja ŭ tytrach pry kancy filmu.
Ale ž pytańnie — jakoje dačynieńnie Ŭzbrojenyja Siły sučasnaj Biełarusi majuć da Savieckaj albo Čyrvonaj Armii, i pryčym tut 23 lutaha — tak i zastajecca biez adkazu.
Cikavy analiz pachodžańnia hetaj daty padaŭ u rasiejskaj prahramie radyjo «Svaboda» Ŭładzimier Tolc. Vyjaŭlajecca, što niama za joj, pa‑sutnaści, nijakaj historyi. 28 studzienia 1918 hodu vyjšaŭ dekret za podpisam staršyni Saŭnarkamu Lenina ab stvareńni rehularnaha vojska. Zdavałasia b — čamu b balšavikam nia ŭziać hetuju datu i nie adznačać jaje? Ale adbyŭsia biurakratyčny zboj. Adzin z balšavickich pravadyroŭ Kamienieŭ na niejkaj naradzie prapanuje razhledzieć pytańnie pra śviatkavańnie dnia Čyrvonaj Armii na pasiedžańni 17 lutaha, potym hetaje pytańnie pieranosicca na 23‑ha… Nijakich aficyjnych mierapryjemstvaŭ tak i nie pryznačana. Nie da taho, vidać, było. Akurat u tyja dni niemcy pad Pskovam mocna bjuć naśpiech sframavanyja čaści RKKA. A ŭžo 5 sakavika viadomy balšavicki kamisar Dybienka ŭciakaje z frontu pad Narvaj i ledź nie traplaje pad vajskovy trybunał.
Pra ŭsio heta pisałasia raniej, i nie adnojčy. Ale tut varta zhadać, što padziei zimy—viasny 1918‑ha hodu padčas Pieršaj usiaśvietnaj vajny mieli sapraŭdy histaryčnaje značeńnie. I nia tolki dla Rasiei, ale, u pieršuju čarhu, dla Biełarusi. Na samym kancy śniežnia 17‑ha balšaviki razhaniajuć Pieršy ŭsiebiełaruski źjezd. A ŭžo 21‑ha lutaha 18‑ha źjaŭlajecca Pieršaja Ŭstaŭnaja hramata da narodaŭ Biełarusi, farmujecca pieršy biełaruski ŭrad. Nieŭzabavie Treciaja Ŭstaŭnaja hramata abvieścić stvareńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Heta stanie mahčymym nie ŭ apošniuju čarhu ŭ vyniku nastupu niamieckich vojskaŭ.
Ale pačatak biełaruskaj dziaržaŭnaści, 90‑hodździe BNR sučasnuju aficyjnuju prapahandu nie cikavić. Darečy, nie cikavić jaje, nasamrač, i historyja RKKA, jakuju stvaryŭ i prasłaviŭ Leŭ Trocki. (Mienavita jamu prypisvajuć, miž inšaha, ideju vybrać emblemaj vojska piacikancovuju čyrvonuju zorku, pierahornutiu kancom uniz.)
Dziaržaŭnaja prapahanda pryśviačaje film «sałdatam radzimy». Byccam razmova viadziecca pra niejkuju abstraktnuju radzimu, a nie pra Biełaruś. U filmie havorycca i pra niejkaha «abstraktnaha voraha», jaki pahražaje joj z Zachadu i jakomu ŭ kožnuju chvilinu moža dać adpor vojska, «treciaje pavodle siły ŭ SND».
Prostaja baba
Kali ž viartacca da temy daty 23 lutaha, dyk jana mieła i maje roŭna stolki sensu, kolki dzień 8 sakavika. Daremna šukać sens hetaha balšavickaha śviata ŭ niejkich staražytna‑rymskich saturnalijach albo ŭ asobie Kłary Cetkin. (Ale jak ža na jaje zabudzieśsia — akramia «rozački» i «karłački» jość ža ŭ nas i «kłaračka».) Jany, hetyja śviaty, majuć značeńnie mienavita ŭ svaim tandemie. Rabočy i kałhaśnica, sierp i mołat, Dzień Savieckaj Armii i Dzień mižnarodnaj salidarnaści žančynaŭ — im nakanavana było zaŭsiody stajać pobač i symbalizavać saboj adzinstva. Adzinstva čaho i kaho? Nu, jasna — partyi i narodu. Nieparušny blok kamunistaŭ i biespartyjnych.
«I voś staju ja pierad vami, prostaja rasiejskaja baba…» Hetyja słovy hieraini filma «Člen uradu» byli, možna skazać, kvintesencyjaj savieckaj žančyny. I taho śviata, jakoje savieckija žančyny, a razam ź imi i savieckija mužčyny, musili śviatkavać.
Viadoma, ź ciaham času akcent u śviatkavańni pierasunuŭsia z «mižnarodnaj salidarnaści» (što, darečy, zusim niebłahaja źjava sama pa sabie) na žančynaŭ. Ale ŭsio adno na im zastavałasia klajno aficyjozu, čahości saładžava‑kazionnaha, jak šakalad «Alonka» ci parfuma «Krasnaja Moskva». Charakterny žart poźniesavieckaha času: vypuścili partyju novaj žanočaj parfumy «Voś sałdaty iduć». Čym nie idealnaje spałučeńnie 23 lutaha i 8 sakavika?
Niahledziačy na ŭsie sproby načalstva ačałaviečyć «žanočaje śviata», na im zastavaŭsia nalot niejkaj štučnaści. Voś dzień šachtara, voś dzień čyhunačnika, voś dzień rabotnika handlu. A voś i prafesijnaje žanočaje śviata. Śviata tkačych i domrabotnic, dajarak i kamsamolskich važatych, kładaŭščyc i paradzich. Usim im treba daryć kvietki j kazać charošyja słovy. Za ich možna j treba vypivać. I voś užo žančyny sami nie adstajuć ad mužčynaŭ va ŭmieńni «narezacca» da nieprystojnaha stanu ŭ honar sacyjalna‑połavaha śviata.
Va ŭsim hetym viny žančynaŭ, viadoma, niama. Jość vina mužykoŭ, jakija pierastali adčuvać siabie mužčynami. Jany adčuvajuć siabie adno tolki padnačalenymi albo načalnikami (znoŭ toj samy «dualizm» śviadomaści: ty načalnik — ja durak, i naadvarot). Albo, moža, abaroncami ajčyny, albo «častkaj ahulnaj spravy», albo jašče čymści… Ale tolki nie ludźmi, nie indyvidualnaściami, jakija mohuć i pavinnyja nieści adkaznaść u dačynieńni da inšych. Najpierš —da maci, da kachanaj žančyny. Nichto nie zabaraniaje całavać lubimych i daryć im kvietki 8 sakavika. Jak i ŭ kožny inšy dzień usio žyćcio.
Ale dla hetaha spačatku treba adčuć siabie čałaviekam, a nia prosta «karysnym členam hramadztva» ci «abaroncam uzbrojenych siłaŭ». Ad čaho ich abaraniać?
Abarani słabych, kali adčuvaješ siabie mocnym. Dla hetaha nia treba čakać nijakich dataŭ i śviataŭ.
