Viadomyja i aŭtarytetnyja znaŭcy pradmietu — takija, jak pavažanyja Vincuk Viačorka, Siarhiej Šupa i mnohija inšyja niasuć, prynamsi, nia mienšuju adkaznaść za sučasny stan movy, čymsia «aficyjnyja» movaznaŭcy. Piša Vital Taras.
Niekalki miesiacaŭ tamu, zadoŭha da taho, jak byŭ apublikavany prajekt novych praviłaŭ biełaruskaj artahrafii, u niezaležnych ŚMI było šmat hnieŭnych vodhukaŭ. Adusiul tady sypalisia pieruny j małanki.
I voś niadaŭna Ministerstva adukacyi RB źmiaściła prajekt źmienaŭ na svaim aficyjnym sajcie. I dalej — cišynia. Kali nie ličyć, viadoma, vodhukaŭ na sajcie «Našaj Nivy». Ale ž i tut zaŭvahi tyčylisia, u asnoŭnym, taho, što ministerski resurs azdobleny pa‑rasiejsku, dy jašče małapiśmienna. (Pobač z nazvaj prajektu było napisana: «možna skačať sdieś».) A dyskusija niejak nie zaviazvajecca.
Vyhladaje, što litara «ŭ» zastałasia na svaim miescy, jak i apostraf. Što da astatnich źmienaŭ, dyk uvodzić ich miarkujecca ciaham niekalkich hadoŭ. Da taho času, pakul jany buduć uzakonienyja, možna nie bajacca sankcyjaŭ dziaržavy za ich parušeńnie.
I ŭsio ž, ja liču, mieŭ racyju movaznaŭca Piotra Sadoŭski, kali kazaŭ u niadaŭnim interviju radyjo «Svaboda», što hałoŭnaja niebiaśpieka — u samym isnavańni dvuch uzakonienych varyjantaŭ movy. Praces jaje razbureńnia, vyhnańnia amal z usich sferaŭ dziejnaści, jaki biez taho zajšoŭ vielmi daloka, moža jašče bolš paskorycca, adšturchnuć ad rodnaj movy tysiačy zvyčajnych ludziej, asabliva maładych. Ich novyja praviły mohuć dezaryjentavać kančatkova.
Ale nia tolki ŭ hetym baču prablemu.
Na maju dumku, viadomyja i aŭtarytetnyja znaŭcy pradmietu — takija, jak pavažanyja Vincuk Viačorka, Siarhiej Šupa i mnohija inšyja niasuć, prynamsi, nia mienšuju adkaznaść za sučasny stan movy, čymsia «aficyjnyja» movaznaŭcy. Ja nie filolah. Mnie asabista klasyčny pravapis padajecca kudy bolš strojnym i lahičnym, arhaničnym dla biełaruskaj movy, čym «narkamaŭka». Ale majo subjektyŭnaje staŭleńnie nikomu nie cikavaje. Mianie, jak i tysiačy inšych karystalnikaŭ («juzeraŭ») cikavić, kab možna było, nie zadumvajučysia, zaŭsiody karystacca adnym i tym varyjantam. A mianie ŭvieś čas, možna skazać, napružvajuć — naviazvajuć to adno, to druhoje. Dy niachaj było b i niekalki dziasiatkaŭ varyjantaŭ: u narmalnaj sytuacyi ŭ narmalnaj dziaržavie tearetyčnyja sprečki, baraćba navukovych kancepcyjaŭ była b darečy. I navat, u kančatkovym vyniku, jany, mabyć, pajšli b tolki na karyść movie. Ale biada ŭ tym, što ŭ vyniku siońniašniaj sytuacyi — uzrovień niepiśmiennaści, asabliva siarod moładzi, žachlivy. Jak kazaŭ niezabyŭny staršynia kolišniaha Viarchoŭnaha Savietu Mikałaj Dziemianciej, «chto kak chacit, tak i havaryt». A ciapier i pišuć, dadam ja. Asabliva ŭ internecie.
Adzin moj znajomy veb‑redaktar uparta davodziŭ, što pa‑biełarusku treba pisać «telefanić» (zamiest «telefanavać» abo prosta «zvanić»).
Niejak Siarhiej Vituška napisaŭ u hazecie «Svaboda»: słova «zaŭzieć» (ad «zaŭziatar»), moža, i adpaviadaje akademičnaj navucy, ale heta kabinetnaja praŭda. I padobnyja hetamu «pravilnyja» słovy — miortvanarodžanyja, jany ŭ narodzie naŭrad ci pryžyvucca.
I što ŭvohule narodu siońnia treba ličyć piśmiennym abo niepiśmiennym? Možna ličyć narkamaŭku biazdušnaj, naviazanaj, možna kpić ź jaje, ale pieravažnaja bolšaść ludziej da jaje pryzvyčaiłasia, joju karystajucca.
Miž inšym, sprava nie ŭ artahrafii ci artaepii. U anhielskaj movie, jak viadoma, usiaho dvaccać čatyry litary, i ich nie zaŭsiody chapaje, kab adlustroŭvać fanetyku. I nichto z‑za hetaha asabliva nie pieražyvaje.
Ja razumieju, što «» u klasyčnym pravapisy — heta jašče j svajho rodu ściah, znak niazhody z aficyjščynaj, razbureńniem biełaruskaj kultury i movy. Ale ci varty hety ściah taho, kab raźjadnoŭvacca? Hetak niekali ŭ siaredniavieččy ruskaja pravasłaŭnaja carkva raskałołsia pavodle farmalnaj prykmiety: adny chryścilisia tryma palcami, a «raskolniki» — dvuma. I tyja i druhija pry hetym byli absalutna, śviata pierakananyja, što praŭda na ich baku. I hatovyja byli navat pajści na śmierć za svaje pierakanańni. Pierakanańni zaŭsiody vartyja pavahi. Ale važna, kab jany nie pieratvaralisia ŭ karparatyŭnaść.
Jak pa mnie, dyk treba było b usich biełaruskich filolahaŭ, jak śviataroŭ‑kardynałaŭ pry abrańni Papy, zamknuć u adnym pamiaškańni dy nie vypuskać, pakul bieły dym z kominu nia pojdzie. Maju na ŭvazie mienavita ŭsich filolahaŭ i movaznaŭcaŭ — akademičnych ci nieakademičnych, dyj nia tolki navukoŭcaŭ. Usie, kamu nieabyjakavy los biełaruskaj movy, niezaležna ad palityčnych pohladaŭ, mahli b zaklučyć niešta nakštałt hramadzkaj damovy, albo pryniać svajho rodu «nulavy varyjant».
Bajusia tolki, što ŭsio znoŭ źviadziecca da ŭzajemnych abvinavačańniaŭ i płaču nad stračanaju movaju».
* * *
Ad Redakcyi
Važnaj nam padajecca tema, uźniataja Vitalom Tarasam. Jon miarkuje, što sytuacyja suisnavańnia dvuch pravapisaŭ biełaruskaj movy stanovicca tormazam dla raźvićcia kultury. Abstaviny składajucca tak, piša V.Taras, što patrebnaje adzinstva, navat koštam lubych kampramisaŭ. U sytuacyi, jakuju majem, suisnavańnie roznych pravapisaŭ z vymušanaj niepaźbiežnaściu pieratvarajecca ŭ supraćpastaŭleńnie, dzielić i biez taho padzielenuju nacyju. Kali raźvivać dumku ahladalnika “NN”, dalejšaje zachavańnie farmalnaj čyścini pravapisnych tradycyj siońnia mahčymaje tolki koštam dalejšaha zvužeńnia kamunikacyjnych mahčymaściaŭ niezaležnaj biełaruskaj kultury. Heta stavić prychilnikaŭ taje čyścini ŭ pazycyju evanhielskich knižnikaŭ-farysejaŭ.
U toj ža čas fakt zastajecca faktam, što najpierš i pieradusim dziaržaŭny hvałt i palityzacyja moŭnych pytańniaŭ pieraškodzili ŭ 90-ja i pieraškadžajuć siońnia vypracoŭcy adzinaha pravapisu. Što ŭradavamu boku, nazyvajučy rečy svaimi imionami, plavać na los usiaho biełaruskaha, što marna čakać ad jaho kampramisaŭ dziela biełaruskaj kultury.
Mierkavańnie V.Tarasa, biezumoŭna, vykliča dyskusiju. Dałučajciesia da abmierkavańnia.
(Aŭtarski zahałovak: «Ci pryčakajem biełaha dymu?»)
