20 гадоў таму, 30 кастрычніка 1988 году, тысячы менчукоў, якія прыйшлі да Ўсходніх могілак, каб адзначыць Дзень памяці Дзяды, разагнала міліцыя. Хто аддаваў загады на разгон і зьбіцьцё людзей? Ці гатовыя былі ўлады прымяніць супраць народу агнястрэльную зброю? Зь якімі падзеямі ў адным шэрагу стаяць Дзяды‑88? Пра гэта Міхась Скобла гутарыць з Уладзімерам Някляевым.
Міхась Скобла: Вы ў 1988 годзе працавалі галоўным рэдактарам моладзевага часопіса «Крыніца», заснавальнікам якога быў ЦК камсамолу. Пасада як на той час намэнклятурная. Дык чаго вас панесла на тыя, забароненыя ўладай, Дзяды?
Уладзімер Някляеў: Я думаю, па той самай прычыне, па якой панесла туды дзясяткі тысячаў людзей.
Скобла: Вы кажаце пра значнасьць даты. Усё спазнаецца ў параўнаньні. У якім шэрагу палітычных падзей вам бачацца Дзяды‑88?
Някляеў: Калі вынесьці за дужкі Вялікае Княства Літоўскае і стварэньне ў 1903 годзе Беларускай сацыялістычнай грамады, то рэальная, факталягічная гісторыя Беларусі для мяне пачынаецца з рэвалюцыі 1917 году. Гэта першая дата. Другая дата – утварэньне Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе. Трэцяя – абвяшчэньне 1 студзеня 1919 году БССР. Чацьвёртая падзея, амаль забытая, – Варшаўская бітва палякаў з бальшавікамі ў жніўні 1920 году. У заходняй гістарыяграфіі яна разглядаецца ўпоравень з найвялікшымі бітвамі ў гісторыі чалавецтва. Невядома, што адбылося б з Эўропай, калі б Тухачэўскі прайшоў Польшчу… У войску Пілсудзкага, дарэчы, было шмат беларусаў.
Пятая падзея – 1924 год, першае ўзбуйненьне Беларусі. Шостая – 1926 год, другое значнае ўзбуйненьне, пасьля якога Беларусь стала налічваць 5 000 000 чалавек. Сёмая падзея – 1947 год, прыняцьце Беларусі ў склад краінаў‑заснавальніцаў ААН. І восьмай значнай падзеяй у гэтым сьпісе для мяне стаяць Дзяды 1988 году. Недакумэнтальным вынікам іх стала сусьветнае разуменьне таго, што Беларусь была, ёсьць і будзе. А дакумэнтальным вынікам стала прыняцьце Дэклярацыі аб сувэрэнітэце і стварэньне Рэспублікі Беларусь. Будзьма шчырымі,
што, пракамуністычная бальшыня ў Вярхоўным Савеце спалохалася двух дзясяткаў дэпутатаў з БНФ? Не, яна спалохалася тае Беларусі, якая праявіла сябе 30 кастрычніка 1988 году.
Скобла: Нядаўна ў інтэрвію нашаму радыё Зянон Пазьняк сказаў, што Белполк і Ўнутраныя войскі, якія разганялі людзей ля Ўсходніх могілак і ў Курапатах, былі ўзброеныя, і ім былі раздадзеныя баявыя патроны. Як вы лічыце, ці гатовая была тая ўлада прымяніць зброю супраць людзей?
Някляеў: Неўзабаве пасьля кастрычніка 1988 году ў часопісе «Крыніца» мы далі фотарэпартаж зь Дзядоў. Я нядаўна ўзяў падшыўку і паглядзеў яго. Мяркуючы па тварах сілавікоў,
яны маглі прымяніць зброю.Вельмі цяжка сказаць, што было б лепш… Неяк мы ўспаміналі тыя падзеі з Кастусём Тарасавым, вельмі сьмелым, дарэчы, чалавекам. І ён гаварыў, што ня варта было Пазьняку спыняць людзей, садзіць іх на зямлю, хай бы яны пайшлі далей, і адбылася сутычка. І, можа быць, пасьля яе працэсы дэмакратызацыі і сувэрэнізацыі пайшлі больш інтэнсіўна. Ну, я ня ведаю… Па мне, дык кровапраліцьця трэба пазьбягаць да апошняга, і я тут цалкам на баку Зянона.
Скобла: У адной дзяржаўнай газэце я прачытаў, што 30 кастрычніка 1988 года праваахоўныя органы былі мусілі спыняць агрэсіўнасьць людзей і таму прымянілі газ і дубінкі. Але ў чым была людзкая агрэсіўнасьць? Здаецца, вадамётаў не пераварочвалі, агароджу на могілках на жалезныя пранты не разабралі. Па‑мойму, агрэсіўнасьць ішла толькі з аднаго боку – з боку ўладаў.
Някляеў: Міліцыянэры былі сапраўды перапужаныя. І перапужаныя яны былі не праз тое, што нехта там выварочваў лаўкі. Яны не маглі ўцяміць, як гэта ім, уладзе, не падпарадкоўваюцца?! Яны кажуць: «К наге!» І павінны ж бегчы да гэтай нагі, а – ніхто не бяжыць! Вось у чым для іх былі незразумеласьць і спалох.
Скобла: Мне акурат запомніліся неадэкватныя па сваёй жорсткасьці дзеяньні міліцыі. На сядзячых у полі людзей міліцыянты пайшлі клінам. На маіх вачах ішлі па людзях, па плячах, па галовах. Пісьменьніку Алесю Асташонку тады зламалі рэбры. Майму сябру проста абцасам бота растаўклі гадзіньнік і патрушчылі палец на руцэ. Хто мог аддаваць такія бязглуздыя – зь якога боку ні паглядзі – загады?
Някляеў: На маіх вачах цягнулі ў варанок Алеся Бяляцкага. Дзяўчаткі кінуліся яго бараніць, і я там за нейкага сяржанта схапіўся. Ззаду мне нехта дубінкай прыклаўся, але міліцыянты разгубіліся, можа, спыніцца? І тут я на свае вушы пачуў: «Выполнять приказ!» Значыць – быў аддадзены загад арыштоўваць, біць, труціць газам. Памятаецца, тады збоку хадзіў, нібы не прымаючы ўдзелу ў супрацьстаяньні, намесьнік міністра ўнутраных справаў Кастусь Платонаў. Я яго ведаў даўно, калі ён працаваў яшчэ камсамольскім сакратаром. Ён нібыта застаўся незамяшаным на Дзяды. Але ж гэта немагчыма. Пасьля сабралася адна цікавая кампанія, дзе былі і прадстаўнікі ўладаў, і творчай інтэлігенцыі. І
адна фацэтная дама паднялася і кінула ў твар генэралу Платонаву: «Ты душыцель! Маліся Богу за тое, што забойцам ня стаў». І ён гэта моўчкі праглынуў.Так што сваю віну і ўлада адчувала.
Скобла: Ці ня першым мастацкім творам пра Дзяды‑88 стаў ваш верш «Маўклівы мітынг», надрукаваны тады ж у тыднёвіку «Літаратура і мастацтва». Заканчваўся ён радкамі: «І ўпершыню, маўкліва сьцяўшы рот, з натоўпу глянуў люд. Амаль народ». Мне тут хочацца засяродзіць увагу на слове «амаль». Беларусь даўно стала стала незалежнай краінай. А слова «амаль» – яно засталося?
Някляеў: На жаль. На жаль, засталося «амаль». Каб яно не засталося, то я б не напісаў аповесьць «Вяртаньне Веры», яна надрукаваная ў № 35 часопіса «Дзеяслоў». Там гэтае «амаль» прысутнічае ці не на кожнай старонцы. Там, дарэчы, я цалкам прыводжу і верш «Маўклівы мітынг». І галоўны герой пытаецца: «Быў жа нацыянальны ўздым, была жывая энэргетыка. Куды ўсё падзелася?» І, прызнаюся, дакладнага адказу, чаму за прамінулыя дваццаць гадоў з «амаль народу» ня ўзьнікла народу «не‑амальнага», калі можна так сказаць, я ня маю».
Скобла: Герой аповесьці «Вяртаньне Веры» таксама пабываў ля Ўсходніх могілак у кастрычніку 1988‑га. Дзяды паўплывалі на яго далейшы лёс. А для вас асабіста яны сталі нейкім падзея‑падзелам, найперш сьвядомасным?
Някляеў: Безумоўна. Тыя Дзяды паўплывалі на мяне і эмацыйна, і палітычна, і як заўгодна яшчэ.Таму што са мною сталася тое самае дзіва, якое сталася з большасьцю людзей. З тым самым Глёбусам, які блюзьнерыць. І ён, і я тады ўбачылі рэальную Беларусь.
Адна справа – чытаць у творах Уладзімера Караткевіча, што ёсьць народ беларускі, ёсьць гісторыя беларуская. І зусім другая справа – увачавідкі ўбачыць: вось яна, Беларусь, прыйшла, прыйшла ў гэтых вось абліччах дзяўчынак, цётак і мужыкоў. Вось яно, тваё. Я тады ўпершыню неяк аб’ёмна ўбачыў рэальную Беларусь.І тэксты свае я стаў усьведамляць па‑другому. Яны сталі шукаць нейкі адрас, пачалі шукаць, да каго прыйсьці. Я ўсё гэта і ўсіх іх – убачыў.
