Апошняя прэм’ера сэзону — як кропка, якую тэатар ставіць у сваім дыялёгу з публікай. Такая лёгіка ўсякага дыялёгу: рана ці позна ён мае скончыцца. Купалаўскі паставіў «кропку» новай п’есай Аляксея Дударава — містычна‑гістарычным дэтэктывам «Ядвіга». З тэатральным праектам разьвітваецца Аляксандар Фядута.
Улюбёны анэкдот я калісь пераняў у мэмуарах Эльдара Разанава. Уваходзячы ў кіназалю, глядач прайшоў паўз кантралёра і ня даў яму «на чай». Той дагнаў жмінду і, ласкава паторгаўшы за рукаво, папярэдзіў яго:
— Не хвалюйцеся. Забойца — бухгальтар…
Ведама ж, вечар быў безнадзейна сапсаваны. Які кайф можна атрымаць ад дэтэктыву, ведаючы, чым усё скончыцца? Менавіта таму ня будзем пераказваць сюжэт новае п’есы галоўнага драматурга Беларусі. Толькі скажам, што спадар Аляксей, на наш погляд, трохі перамудраваў, бо ў гэтым разе ня тое каб забойца (ды яшчэ і сэрыйны) аказаўся бухгальтарам, але проста ўся гісторыя, расказаная аўтарам п’есы, на наш погляд, ня ўтрымлівала ў сабе ніякіх такіх апорных пунктаў, якія хоць неяк падводзілі б да разгадкі таямніцы. Ад таго глядач пазбаўляецца магчымасьці прасочваць ход думак менскага судзьдзі Вальковіча — сьледчага, які і закліканы пакараць зло. Але ж акурат такая магчымасьць — паралельнага разгадваньня таямніцы — і стварае прывабнасьць дэтэктыву як жанру.
Але я — не Вальковіч, вялікакняскага мэдальёну ў кішэні ня маю, ня мне судзіць і выносіць вырак, таму і засяродзім увагу шаноўнага чытача не на фабуле п’есы (схадзіце самі ў Купалаўскі і рабіце свае высновы!), а на спэктаклі, на тым сынкрэтычным відовішчы, дзеля якога, уласна кажучы, усе мы і купляем квіткі.
Да ігры з рэальнасьцю на тэатральнай сцэне прывыкнуць можна, імаверна, — але няма патрэбы. Калі ў «Эрыку» дзеці пускаюць караблікі па вадзе, чуецца плёск праўдзівага вадаспаду, ты ўсё адно разумееш, што ўсё гэта — рэальна і ўмоўна адначасова. У «Ядвізе» Барыс Герлаван, галоўны мастак тэатру, нават намінкі на рэальнасьць не пакідае. Агромністую чорную пустату сцэны ён закоўвае ў ланцугі, якія зьвісаюць са столі. І — усё.
Гэты адзіны элемэнт дэкарацыі аказваецца настолькі багатым і красамоўным, што гледачу выпадае толькі сачыць за мэтамарфозамі гэтых каваных кавалкаў жалеза. То герлаванаўскія ланцугі — струмяні залевы, якая сьцяной закрывае змрочны сьвет сярэднявечнай Ашмяншчыны (яны нават шапацяць, як дождж, і ў шапаценьне гэтае дакладна ўвіваецца музыка Віктара Капыцькі). То — заслона, адмысловыя жалюзі таго часу, якія прыкрываюць уваход у пакой, дзе спыніўся судзьдзя. Яны мяняюць колер — залатымі робяцца ў вялікакняскім палацы, чорнымі — у лесе. Залежна да асьвятленьня плынь ланцугоў то празрыстая, то глуха непранікальная (дзякуй асьвятляльнікам — другі раз пасьля «Дзікага паляваньня» я проста ў захапленьні ад працы гэтага цэха Купалаўскага).
У гэтым сьвеце, жорстка абмежаваным ланцугамі, усе героі — нявольнікі свайго становішча. Вялікі князь (вельмі трапны стрэл Мікалая Кірычэнкі) заклапочаны сваім рэйтынгам сярод насельніцтва. Гетман (традыцыйна скупы ў выбары фарбаў, але вельмі пазнавальны і зразумелы Георгі Маляўскі), як усякі чыноўнік, баіцца страціць пасаду і робіцца яе закладнікам. Галоўныя героі — судзьдзя Вальковіч (Мікалай Прылуцкі ўпершыню на маёй памяці грае не ўвасабленьне грубай жывёльнай сілы і жарсьці, а інтэлект) і Ядвіга Русіноўская (пра Вікторыю Чаўлытку пагаворым далей) — ад самай першай сустрэчы ведаюць, што каханьне немагчымае — ланцугі сацыяльнага статусу скоўваюць іх, не даючы як злучыцца.
Найбольш удала драматургам выпісаныя, на наш погляд, вобразы трох сёстраў Русіноўскіх. Разрысаванай квадратамі падлогай бацькаўскай сядзібы яны рухаюцца, як шахматныя каралевы. Глядач запамінае і мяккія рухі і ласкавую гаворку Марты (Яўгенія Кульбачная): «Нялюбага мужа палюбіш, калі народзіш яму трэцяе дзіця…» — і палымяныя ад нянавісьці да тых, хто можа вольна распараджацца сваім пачуцьцём, вочы Марылі (Сьвятлана Анікей), якая з сваёй волі сышла ў манастыр, — і халодна разьмеркаваную гаворку галоўнай гераіні — Ядвігі, якая ў нейкі момант атрымлівае ў рукі нават садысцкі бізун — усё з тых самых ланцугоў. Тры варыянты жаночага лёсу — роўна страшныя, роўна гаротныя, роўна балючыя.
Чацьвёртага варыянту глядач не пабачыць — ён адчуе яго, пачуе пра яго з прамоваў карчмара Давыдкі (Гарбук ёсьць Гарбук, што тут можна дадаць?). Стары мудры габрэй тужыць па Цылі, якая пакінула яго, і сьвята верыць пры гэтым, што Цыля жывая, што яна бачыць яго, сочыць за ім, памятае пра яго і накіроўвае яго дзеяньні. Ня будзем паглыбляцца ў дэталі і спрачацца, наколькі гэта адпавядае догмам юдаізму, але па‑хрысьціянску менавіта так з каханкамі, калі яны заўчасна разлучаюцца ў гэтым сьвеце, так, відаць, і мусіць адбывацца.
Аднак жа вернемся да галоўнай гераіні.
Пані Ядвіга Русіноўская (праўда, незразумела, чаму гэтую маладую ўдаву так упарта мянуюць дзявочым прозьвішчам — яна ж пані Глебавічава, калі не памыляюся?) — маладая, прыгожая, прывабная настолькі, што перад яе чарамі роўна безабаронныя і вялікі князь, і сьціплы менскі судзьдзя. Інтанацыі яе гаворкі роўныя і спакойныя, пра каханьне і сьмерць Вікторыя Чаўлытка ў гэтай ролі гаворыць аднолькава стрымана. І ад гэтай стрыманасьці акурат і робіцца вусьцішна. Гэты спакой ахвярнага ягняці, асуджанага на сьмерць у імя нейкай высокай мэты, высокай ісьціны? Якой мэты? Перамогі справядлівасьці.
Але што ёсьць справядлівасьць? Дзеля якой такой справядлівасьці можна растаптаць лёс юнай дзяўчыны, згвалтаваць маладую жанчыну, адняць у яе прыйшоўшае да яе нарэшце пачуцьцё? Якая справядлівасьць патрабуе сьмерці — замест каханьня? Няма такой справядлівасьці. Няма і быць ня можа.
Менавіта таму галоўным героем — і для драматурга, і для тэатру — ня робіцца раб гэтай самай справядлівасьці Вальковіч. Якімі б фарбамі ні маляваў яго зычлівы да яго Мікалай Прылуцкі (ён верна кіруецца пастулятам клясыка: свайго героя трэба любіць), з спэктаклю ўсё адно сыходзіш не даруючы яму ягонага службовага імпэту, які прыводзіць да гібелі Ядвігі.
Дакладней, чаму — «прыводзіць да гібелі»? Яна і так — мёртвая. Вікторыя Чаўлытка ад самага пачатку бліскуча грае жанчыну з забітымі пачуцьцямі. Нават жарсьць яе Ядвігі — жарсьць мярцьвячкі, асуджанай холадам сваіх абдоймаў губіць тых, каго яна палюбіць. І менавіта гэты холад перадаецца гледачу, авалодвае ім, ад чаго нават на недарэчы вымаўленае імя вялікага князя (яго, аказваецца, клічуць Аляксандар, пра што мы даведваемся толькі ў апошняй сцэне ад самой Ядвігі) заля рэагуе не гамэрычным рогатам, а маўчаньнем (Божа! Яшчэ і гэта — у дадатак да ўсяго).
Прызнаюся, што ў нейкі момант — гэта калі пані Ядвіга зьявілася зь бізуном з ланцугу ў руцэ — я падумаў быў, што Валер Раеўскі зрабіў памылку і палічыў акторку Чаўлытку акторкай Зелянкоўскай. Але не — маэстра быў абсалютна дакладны ў сваім выбары. Магчыма, спадарыня Зелянкоўская прадставіла б нам чарговую пякельную жарсьць a la «Чорная панна Насьвіжу» альбо злачыннае пачуцьцё ў стылі лэдзі Макбэт. Але Вікторыя Чаўлытка паказала сваю гераіню — як нацыю, якая падпарадкавалася выбару, зробленаму калісь за яе, згвалтаваную праз два гады пасьля шлюбу і потым, выпадкова ўзятым у руку падсьвічні…
… і?
І я ўяўляю, як рэдактар гнеўна выкрэсьлівае гэтыя радкі з дасланага мною тэксту:
— Спадар Фядута, Вы ж абяцалі не пераказваць сюжэту! Хай чытач сам сходзіць у Купалаўскі, паглядзіць, зробіць высновы.
І загадае не друкаваць мяне больш на старонках «Нашай Нівы».
А зусім недалёка, на адлегласьці ўсяго адной станцыі мэтро ад рэдакцыі, у Купалаўскім, дырэктар тэатру, па‑вялікакняску насупіўшы бровы, возьме ў рукі гэты нумар газэты і гнеўна патрасе ім перад усёй адміністрацыяй тэатру:
— Вось да чаго апусьцілася гэтая апазыцыя! Выглядаюць, вычытваюць тое, чаго ў нас зроду не было! Палітыкан хрэнаў! Не пушчаць яго больш у Купалаўскі! І ніякіх рэцэнзэнтаў — не пушчаць!
І фатаграфіі ўсіх патэнцыйных рэцэнзэнтаў, акрамя шаноўнага прафэсара Смольскага, зьявяцца ў кожнай тэатральнай касе Менску з пазнакай: «Квіткоў не прадаваць!». І гэта — яшчэ нічога. У маім улюбёным дзевятнаццатым стагодзьдзі небарак‑рэцэнзэнтаў маглі саджаць на гаўптвахту, а гледачоў, якія асьвістваюць пастаноўку, дык і ўвогуле высылалі з сталіцы на рашэньне генэрал‑губэрнатара! Так што час у нас ня самы людажэрскі.
Праўда, тады ўсе тэатры былі імпэратарскія. Цяпер тэатры, дзякаваць Богу, не прэзыдэнцкія. Тэатар належыць нам, гледачам! І нават калі фантастычны загад не прадаваць квіткоў зьявіцца, я буду па‑ранейшаму прыходзіць у тэатар. Я падсеў на Купалаўскі. Так, відаць, заядлы курэц, задыхаючыся ад кашлю, цішком займае ў прыяцеля цыгарку — каб зацягнуцца, хай нават коштам лішняга дня жыцьця.
Я буду прыходзіць да галоўнай касы тэатру — і ўслухоўвацца ў гаворку пажылой жанчыны, якая прадае квіткі. Яна нават інтанацыямі нагадвае вялікую Галіну Макараву. Я буду вітацца з адміністратарарамі, якія цалкам па‑сямейнаму сустракаюць гледача, дапамагаюць яму знайсьці сваё месца ў паўзмроку залі. Буду радасна пазнаваць актораў, якія прыйшлі на прэм’еру і сядзяць у залі, ня ведаючы мяне — але я іх пазнаю — і радуюся гэтаму пазнаваньню. Вось ідзе калідорам ахутаны ўсенароднай любоўю Генадзь Аўсянікаў. Вось камусь тлумачыць нешта не заняты ў гэтай прэм’еры Сяргей Краўчанка. Вось крохкі цуд з двума гладкімі хвосьцікамі, перахопленымі рызінкамі, — Ганна Хітрык зь вялізнымі дзіцячымі вачыма. Вось ціха ўваходзіць у залю і сядае перада мной, запазьніўшыся, у шосты шэраг, Мікалай Кучыц: ён грае, але ў іншым складзе.
І мы ўсе разам глядзім спэктакль.
Як і сотні іншых гледачоў.
І мы ведаем дакладна, што, хоць заслона і апусьціцца, спэктакль нашага жыцьця будзе працягвацца. Таму што, канец канцоў, увесь сьвет на самай справе — тэатар. І ўся Беларусь — Купалаўскі тэатар. І тое, што адбываецца на сцэне, адбываецца і ў жыцьці. Кожны дзень. То камэдыя, то трагедыя, то містычны дэтэктыў у гістарычным касьцюме. Галоўнае — зразумець гэта, пазнаць саміх сябе — каб пасьмяяцца ці паплакаць над уласнымі лёсамі…
Але вось у залі запалілася сьвятло. Акторы выйшлі на паклон. У дырэктарскай ложы ўзьняўся драматург, пляскаючы акторам прэм’еры. Глядачкі нясуць на сцэну кветкі. Публіка не сьпяшаецца пакідаць залю…
Сэзон скончаны, панове. А разам зь ім — і наш праект. Сустрэнемся ў залі!
